Het
leger in de zeventiende eeuw.
C.M. Schulten en J.W.M. Schulten.
17e
eeuw: leger bestaat uit huursoldaten.
Staande
leger: leger ook ’s winters niet afdanken, deel in vaste dienst, een deel
naar behoefte voor kortere of langere tijd aanwerven.
Staatse
Leger:
-1590
werd de artikelbrief op de militaire discipline van kracht, bestemd voor
militairen in Staatse dienst, en bleef geldig tot het eind van de 18e
eeuw.
-1599 reeks bepalingen betreffende organisatie en bewapening.
-buitenlandse
politiek
-legerbeheer
-financiën.
Provinciën
behielden hun soevereiniteit, terwijl de steden aldaar ook weer hun eigen soevereiniteit
genoten.
1651
Grote Vergadering: geen kapitein-generaal meer, maar bevelhebber per
krijgsonderneming. Dit ging ten koste van leiding en gezag.
-St.Gen.
en Raad van State lieten zich aan het front vertegenwoordigen door
‘gedeputeerden te velde’
-dezen
speelden een rol bij de beraadslagingen aldaar
-waren
belast met organisatorische en administratieve zaken
-verzorgden
berichtgeving aan St.Gen. en RvS.
Ook
provincies stuurden zonodig gedeputeerden mee, als in hun gebied de krijg
plaatsvond.
1651
Grote Vergadering:
Unie
van Utrecht: de landsverdediging wordt bekostigd uit de gemene middelen:
-consenten van de provincies
-inkomsten
uit de Generaliteitslanden
-brandschattingen
en contributies (sauve-gardes) =bescherming tegen plunderingen
-confiscaties
-subsidies
van vreemde mogendheden
In
de maand november diende de RvS de oorlogsbegroting in (aanvankelijk alleen
een overzicht.)
Omgeslagen
naar gewest:
-Holland
ca. 57%
-Zeeland
11%
-Utrecht
5,7%
-Friesland
11,4%
-Overijssel
3,5%
-Gelderland
5,5 %
-Groningen
5,7%
Repartitie-stelsel:
een gewest betaalde rechtstreeks aan de in haar gewest gelegerde troepen,
restant naar Den Haag. Zo behield het gewest tevens haar medezeggenschap
RvS
en gewesten lieten ’t leger controleren door regelmatig ‘monstreren’(=controleren)
door ‘monstercommissarissen’.
Uitrustingsstukken
(plaatje op blz. 17)
-piek
-pertuisane
-vaandel
-hellebaard
-musket
(met forquet)
-rapier
(lange, puntige degen)
-morillon
(helm van de infanterie)
-bandelier
-ringkraag
-harnas (voor- en achterkant)
-trom
Twee
organisatievormen:
-leger
te velde (tijdelijk, opgezet aan het begin van het zomerseizoen)
-garnizoen,
bij vestingen en forten; kon ook offensief worden ingezet
De
grootte van het Staatse leger:
-1607
55.341 infanterie en 4717 ruiters
-1621:
50.000 totaal
-1672:
110.000 totaal.
Tijdens
een operatie was aantal beperkt door organisatorische problemen.
Wie
zich meldde kreeg:
-geldbedrag
= loopgeld bij infanterie en aanritsgeld bij de cavalerie.
-uitkering
voor de eerste levensbehoeften.
Was
een nieuw onderdeel verzameld en gemonsterd, dan ging men over op soldij.
Leger:
- militairen:
-infanterie
-cavalerie
-artillerie (incl. genie)
- semi-militairen:
-ingenieurs
-kanonniers
-vuurwerkmakers
- burgerpersoneel
-wagenvoerders
-schippers
-ambachtslieden
-zoetelaars
- Kooplui,
vrouwen
Bij
cavalerie: van voorname stand. Ingeval van gelijke rang infanterie/cavalerie:
cavalerie de leiding.
Hiërarchie:
- generaal
- veldmaarschalken
- generaals
van de infanterie en cavalerie
- luitenant-generaal
van infanterie en cavalerie
- wachtmeesters-generaal
van infanterie en cavalerie
- kolonels
- luitenant-kolonels
- sergeant-majoors
- kapiteins
cq. ritmeesters
- luitenants
- vaandrigs
cq. kornetten
Het
voetvolk was verdeeld in regimenten en die weer in compagnieën.
Compagnie
te voet ca. 1650:
1
kapitein
1
luitenant (=vervanger kapitein)
1
vaandrig (verantwoordelijk voor het vaandel)
2
sergeants (drillen, bewapening, wacht.)
3
korporaals (commandeerde sectie)
2
trommelaars (voor signalen en bij onderhandelen)
1
schrijver (administratie bij kapitein)
1
chirurgijn (knippen en wonden verzorgen)
1
provoost (discipline)
36
piekaniers
48
musketiers
In
1713 verdween de piekanier, want bajonet op het geweer.
Cavalerie:
compagnie = 100 man onder Maurits. Aantal liep terug naar 60. Na 1635 vaste
cavalerieregimenten olv kolonel, meestal uitgevoerd door majoor.
Cavalerie:
1e helft 17e eeuw:
-
kurassiers
(zwaarder bewapend)
-
harquebussiers
Compagnie
Kurassiers anno 1623:
-
ritmeester
(te vergelijken met kapitein)
-
luitenant
( ,,
luitenant)
-
kornet
( ,,
vaandrig)
-
kwartiermeester:
legering: onderhoud, bewapening, paarden
-
2x
trompetter
-
foerier
-
hoefsmid
-
81x
kurassiers (enige pistolen en zwaard) (harquebussiers net zo, alleen
bewapening: 2 pistolen, karabijn, zwaard)
Nieuw
soort cavalerist: dragonder. Al onder Maurits, pas na 1672 vast bestanddeel
van de cavalerie: bewapend als infanterist, strijd te voet; paard diende
alleen om zich snel te verplaatsen.
Aanval
cavalerie:
-
en
haie = frontaal en massaal
-
à
la caracole = evenwijdig aan de vijand, per ruiter, onderwijl vuurwapens
afschietend.
Artillerie:
mede op initiatief van Maurits. Meer eenheid in afmeting in gewicht.
Vier
hoofdtypen:
-
kartouw kogel 48 pond, kanon 3458 kg
- halve
kartouw: 24 pond cq. 2223 kg
- veldstuk:
12 cq. 1580 kg
- valkonet:
6 cq. 1037 kg
Later
kleinere kanonnen: 3 pond-kogel
-houwitser
-mortieren
= krombaan (100 pond kogels)
-handmortiertje
= Coehoornmortier (naar Menno van Coehoorn)
Kanonnen:
-
bronzen
(9 delen koper en een deel tin)
-
gotelingen
(gietijzer (Engeland en Luik))
Kartouw
heeft 20 paarden nodig; een veldstuk 11 paarden of 40 man.
Hoogste
in de artillerie is de generaal
1677:
6 compagnieën artillerie opgericht: nu als 3e wapen in het
Staatse Leger.
Samenstelling
van een artilleriecompagnie:
-1
kapitein
-3
edellieden
-3
extra edellieden, vuurwerkers
-6
korporaals-timmerlieden
-12
timmergasten
-6
korporaals van de constabels
-30
constabels (of kanonniers)
-6
korporaals van de handlangers
-108
matrozen-handlangers
Door
het succes van de kanonnen werden de ommuringen van steden en sterkten
vervangen door omwallingen van aarde.
Vestingbouwkundigen:
-
Zuidnederlander
Simon Stevin (1548-1620)
-
Menno,
baron van Coehoorn (1641-1704) (o.a. Zwolle, Nijmegen, Breda, Bergen op Zoom)
Grondvorm
van de Nederlandse versterkingskunst was het gebastioneerd polygoon systeem:
een matige veelhoek: de zijden zijn de wallen met op de hoekpunten bastions
of bolwerken. Voor de hoofdwal lag een lage voorwal om de gracht te
verdedigen en omdat zo de aarde van de hoofdwal niet in de gracht terecht
kwam.
Krijgstucht:
basis is de artikelbrief van 1590. Daarnaast zijn er talloze plakkaten en
ordonnantiën.
De
advocaat-fiscaal hield toezicht op de naleving hiervan (In de frontier-steden
de auditeurs-militair).
Politie-dienst
= de provoost.
- algehele
leiding: generaal-geweldige (rang van sergeant-majoor)
- provoost-generaal
van het leger, met regimentsprovoosten
- luitenant
schrijver
korporaal
elf ruiters
vijf trawanten of hellebaardiers
stokmeester
vier stokknechten
scherprechter
Deze
samenstelling varieerde.
Op
lager niveau had iedere compagnie een provoost.
Bij
ernstige overtreding:
-
krijgsraad te velde of garnizoensraad, uitgevoerd door hoogst aanwezige
officieren, plus fiscaal of auditeur-militair
Boven
gewone krijgsraad: hoge krijgsraad ingeval doodstrafbekrachtiging of gratie.
1687:
commanderende officieren straffen bij mindere vergrijpen tot:
-
spitsroeden
-
dragen
van musketten of zadels
-
op
water en brood
-
houten
paard
Bij
gemengde zaken: militair/civiel ging ’t vanaf 1651 via burgerlijke rechten.
Straffen
door gewone krijgsraad:
-
cassatie
(ontslag uit het leger)
-
degradatie
-
verbeurdverklaring
van goederen
-
geldboetes
-
schorsing
-
verbanning
-
opsluiting
-
stroppeldekoorde
(handen op de rug en aan touw op en neer)
-
doodstraf
igv een halsmisdaad: desertie, muiterij, verraad:
o
ophanging
o
onthoofding
o haquebusering (fusilleren)
Was
een hele groep schuldig aan een halsmisdaad, dan werd door loting een
zondebok aangewezen.
Gewonde
soldaten gingen naar een gasthuis onder de burgers. Eén
uitzondering: het soldaetegasthuys te A’dam.
Predikant
was bij iedere veldtocht. Bij katholieke (Franse) regimenten een
aalmoezenier.
Een
veldslag werd meestal uitgevoerd door logge carrés en rechthoeken van
piekaniers, met op de hoeken bastions van musketiers. Manoeuvreren was bijna
niet mogelijk. De volgenden zochten een minder massieve en dus beweeglijker
opstelling:
-
Prins
Maurits
-
Gustaaf
Adolf
-
Condé
- Turenne
Dit
eiste meer geoefendheid en meer communicatie.
Wilde
een aanval op een vesting succes hebben, dan was een verhouding 1:10 nodig.
Contact
vanuit de vesting met de buitenwereld:
-
duiven
-
rook-
en vuursignalen
-
afgesproken
aantal kanonschoten op bepaald tijdstip
-
boodschappers
(vaak tijdens uitval)
Een
leger op mars was een chaotisch gebeuren. Gemiddelde snelheid: 15 à
20 km per dag.
De
Republiek kende geen militaire academie. Wel werden aan hoge scholen en
universiteiten onderricht gegeven in zaken als rekenkunde, meetkunde en
vestingbouw met theoretische en praktische oefeningen (Leiden, Utrecht,
Franeker). Echte leerschool was de praktijk onder de hoede van een
bevelhebber.
Grotius
schreef over het recht om oorlog te voeren in zijn: “De Jure belli ac pacis`.
Taal
der militairen: veel begrippen kwamen via Italië naar Frankrijk, waarvandaan
het zich verspreidde over geheel Europa.
Centra:
vervaardiging van
- musketten,
harnassen, spiezen en pistolen: Dordrecht en Delft.
- lonten:
Gouda
- geschutgieterijen: Den Haag, Rotterdam, Enkhuizen.
R.M. Dekker.
1690:
Haarlem Tabaksoproer, vanwege het verbod op straat te roken
1690:
Costermanoproer te Rotterdam
voor
1740 hongeroproeren zelden of nooit
-orangistische
oproeren:
-1672 (de Witt’s / W III)
-1747 (W IV)
-1787 bij greep naar de macht van W V, tegen de patriotten
-belastingoproeren
-vanwege hoge druk van de belasting
-1748 vanwege belastingpachters
-1696:
Aansprekersoproer te Amsterdam: oorzaak: de burgemeesters van A’dam wilden
het vrije beroep van begrafenisondernemer tot een stedelijk ambt maken. Zo
konden zijn / hun verwanten en vrienden mooi aan een baantje helpen. Dit
escaleerde tot een oproer van drie dagen, waarbij veel huizen van burgers en
autoriteiten geplunderd werden. Door de oorlog met Frankrijk was de
belastingdruk aardig opgelopen en de gebeurtenis in A’dam was de druppel
die de emmer deed overlopen. Resultaat: de maatregel werd nog tijdens de
onrusten teruggedraaid. Een aantal raddraaiers / plunderaars werd opgehangen,
anderen opgesloten, verbannen, etc.
-Hongeroproer
1740 te Rotterdam
-1750
Pachtersoproer te Haarlem. Ook in A’dam en Leiden, vanuit Friesland en
Groningen.
Resultaat: Staten van Holland schaften de verpachte belastingen af. Een jaar later werd de indirecte belastingen weer ingevoerd, doch de inning geschiedde nu door ambtenaren ipv pachters.
De Gave Gods. De pest in Holland.
Leo Noordegraaf en Gerrit Valk.
1894
= ontdekking van de pestbacil door de Fransman Yersin
Twee
hoofdvormen:
·
longpest,
zeer besmettelijk, bijna 100% fataal, incubatietijd
1- 3 dagen door
druppeltjes speeksel
·
builenpest,
incubatietijd 1 tot 6 dagen, door vlooienbeet: puistjes worden zweren; 20 tot
40% overleeft
16e
en 17e eeuw vooral builenpest (of bubonenpest)
Niet
alles wat toen pest werd genoemd was pest: het kon ook pokken zijn
In
1668 was de pest voor ’t laatst in de Nederlanden. Pas in 1846 was geheel
Europa pestvrij. Toch steekt het af en toe weer de kop op.
Pestperiodes
in de vroegmoderne tijd: 1557-1558 / 1573-1574 / 1595-1605 / 1624-1625 /
1635-1637 / 1652-1657 / 1664-1667
Na
1550 werd de pest i.p.v. endemisch (inheems) epidemisch (uitheems) door het
sterk toenemende internationale handelsverkeer. (Middellandse Zee!)
Voor
1550 14e eeuwse uitlopen van de Zwarte Dood (was longpest?)
In
pestperiodes stierven soms wel 20 tot 30% van de bevolking; zwaar getroffen
steden als Leiden en Nijmegen, maar ook een eiland als Schokland, dat in 1617
bijna 2/3 van zijn bevolking verloor. Na 1550 lijkt de epidemische pest in de
Republiek niet hoger of lager dan in de ons omringende landen
De
leeftijdsgroep tot 30 jaar lijkt naar verhouding het zwaarst getroffen.
Gegoeden
iets minder zwaar getroffen; mogelijke oorzaken: betere voeding, betere hygiëne,
en woonachtig in ruimere en gezondere huizen.
Fatalistisch
denken: “Als God vindt dat het mijn tijd is, dan…”
Versterking
van de verspreiding door:
-predikanten,
ziekentroosters die bij de zieken langs gingen
-overvolle
kerken bij het overlijden van pestlijders
-kleren
van de overledene gingen naar de lommerd
-de
huisraad van de overledene werden geveild.
Herkenning:
-aan
het huis werd een bundel stro gehangen, later in de loop van de
17e eeuw de letter P, als teken dat de pest er heerste of
geheerst had.
-huizen,
winkels, werkplaatsen werden na het overlijden voor een paar weken gesloten
-wie
genezen was gebruikte een witte stok om goederen op bijv. markten aan te
wijzen.
-veel
verlaten huizen, waar pestlijders overleden waren
-het
luiden der doodsklokken
-de
stank van de lijkenlucht in de kerken en op de kerkhoven.
-hausse
in het maken van testamenten
Oorzaak
vooral gezocht in Gods toorn, door de zonden der mensen (gedacht door
katholieken en protestanten.
Men
meende een epidemie te kunnen zien aan voortekenen, zoals het verschijnen van
vreemde, onbekende vogels, kometen aan de hemel, periode van droogte etc.
Oorzaak
kon ook zijn: vreemdelingen, joden. In 1655 werden de joden in Alkmaar de
stad uitgestuurd.
Omgaan
met de oorzaken:
-eerste
fase: pest is Gave Gods
-tweede
fase: Gave Gods èn
vanwege besmetting
-pas
veel later zag men besmetting als oorzaak.
Sommigen
vluchtten weg:
-orthodoxen
tegen, want Gods wil was Gods wil
-medici
voor, maar dan mocht je je naasten niet achterlaten
De
pest ontwrichtte het persoonlijk en maatschappelijk leven.
Overheid
in spagaat: het tegengaan van de pest, maar ook de economie laten draaien.
Oplossing:
quarantaine: -voor de poort 24 uur wachten, schepen moesten 14 dagen voor
anker gaan voordat men de stad in mocht.
1664:
de bestrijding wordt landelijk gecoördineerd: schepen uit verdachte
gebieden, vaak de Middellandse Zee, moesten in de Balg bij Texel en aan de
Vlie in quarantaine, op straffe van confiscering met schip en goederen en de
doodstraf voor de overtreders.
In
1666 mochten besmette havens in het buitenland niet meer aangedaan worden.
Tulpengekte:
hoogtepunt eind 1633 tot winter 1636: viel samen met een van de zwaarste
pestepidemieën in Holland sinds de late Middeleeuwen. Verband mogelijk door
fatalisme?
Maatregelen
door de overheid:
-isolatie
van de patiënten en hun (gewezen) huizen
-schoonmaken
en schoonhouden
-ontstaan
van pesthuizen, als isolatie slachtoffers, waar vooral armen terechtkwamen.
Behalve intern (isoleren) ook extern uitsluiten: van die stad, dat gewest of land kom je er niet in.
A.Th. van Deursen.
De
massa:
- kleine
burgerij
- smalle
gemeente
- grauw
Loon
afhankelijk van seizoen: ’s zomers van 4/5 uur tot 21.00 uur; ’s winters
ca. 6 tot 19.00 uur
Minimum
bestaansbehoefte: rond 1600: ca. 80 gulden per jaar, kinderen de helft.
Geen
vakbonden, soms knechtenbos, mits gilde en stadsregering ’t toestonden.
Soms
een loonconflict, maar zelden een staking, want dat stond gelijk aan oproer.
Mechanisatie?
Liever niet: in 1623 plakkaat tegen lintmolens. Ook industriemolen kwam in de
17e eeuw heel langzaam in gebruik. Want: de lonen waren laag.
Sterk stonden de
scheepstimmerlieden, die goed verdienden en korter werkten. Zo ook de
korendrager als de schepen van de Oostzee terugkwamen met graan.
Rijke stedelingen kopen bouw-
en weilanden op: ze steken geld in inpolderingen, van Zijpe 1597 tot Schermer
1635. Ca. 20 miljoen gulden, heel wat meer dan in de handelscompagnieën werd
gestoken! Zo
werden boeren van eigenaars tot pachters.
Door
bevolkingsgroei: te weinig inheems graan, dus uit Oostzeelanden. Boeren hier
gingen zich toeleggen op vlas, hop en vooral lijnzaad: als grondstof voor de
belangrijkste industrieën.
Van
vee alleen konden de boeren niet leven, dus daarnaast:
- zoetwater
visvangst
- eendenvangst
- spinnen
en weven
- rijden
en varen voor het vrachtloon
- graven
van turf
- snijden
van riet.
Daarom veel plattelanders naar de industrialisatie: Zaanstreek: zeildoekweverijen, beschuitbakkerijen, houtzagerijen, scheepstimmerwerven. Dit laatste vooral omdat A’dam geen zaagmolens wilde (gilden)
Vanaf Maurits Staatse leger goede discipline (naar verhouding!) door redelijke betaling en strenge straffen.
Immigratie: Leiden tussen 1581 en 1621 ca. 28.000 immigranten. Haar gehele bevolking steeg in die jaren van ruim 12.000 naar 45.000.
Staatse
Leger: buitenlanders:
- 1.
Duitsers
- 2.
Fransen, Engelsen en Schotten
- 3.
Denen en Zwitsers
Immigranten:
altijd veel Duitsers, maar Vlamingen, Brabanders en Walen bijna alleen in het
laatste deel van de 16e eeuw: 60.000 tot 80.000 personen.
Tuchthuizen
om bedelaars, dieven etc. her op te voeden; ze kwamen in A’dam, Haarlem,
Gouda, Enkhuizen, Alkmaar en Dordrecht. Voor vrouwen was er het
‘spinhuis’. In 1648 bestonden ze nog in A’dam, Haarlem, Gouda, Alkmaar.
Later heette het tuchthuis voor mannen ‘rasphuis’.
Bedelaars
konden geen lidmaat van de kerk zijn, want ze leefden in openbare zonde; wel
ter kerke gaan, maar geen avondmaalstafel en geen geld van de diaconie.
Gouden Eeuw kende nooit hongersnood (eventueel te nemen maatregelen: prijzen bevriezen, export verbieden), wel krappe en dure periodes: 1594-1597 en 1621-1624, door pest, natuurrampen, brand, koude winters, (Problemen in de Oostzeelanden?), etc.
Financiële
nood:
- bedelen
- bank
van lening (lommerd)
- diaconieën
- burgerlijke
armenzorg
Rente
lommerd tot 32½
%. Na jaar en dag kon het verpande verkocht worden.
Lommerd:
in particuliere handen; in 1590: 15x, in 1603: 18x.
Haar
functie is overgenomen door stadsbanken.
De
Republiek koos voor de reformatie. Doch in andere landen nam de nieuwe kerk
de oude over en werd staatskerk van het gehele volk. Hier werd de
gereformeerde kerk wel beschermd, begunstigd en bevoorrecht, maar ze was geen
staatskerk.
Charitas:
vroeger onder één noemer: de RK-kerk in de vorm van de Stichting van de
Heilige Geest. De Reformatie bracht diaconieën, van elke tak apart, zodat er
keus was, ook RK!! Bij RK beheerden de Heilige Geestmeesters de gelden. De
armste stad: Leiden, bracht toen alles onder één
dak olv een magistraat, dus geen keuze meer.
Bijna iedereen (!) stak geld in zaken als haringrederijen, VOC etc. Zo, maar dan erger: de tulpmanie: kopen met geld dat men nog niet had, en verkopen van bollen die er nog niet waren: windhandel. Liep fout.!
De
kunstschilders waren meestal aangesloten bij het St. Lucasgilde. In A’dam
hoorden daar tevens bij: plaat- en figuursnijders, plateelbakkers, borduur-
en tapisseriewerkers, beeldsnijders en glazeniers.
In
Haarlem waren zij verenigd met boekbinders, koperslagers, orgelbouwers,
tapijtwerkers en ijzerkramers. Toch
voelden ze zich vaak boven de rest verheven, zodat bv. in Dordrecht de
kunstschilders uit ’t gilde stapten om zich apart te verenigen. Het
gildesysteem werkte bij hen ook: een leerling mocht een werk niet
ondertekenen, dat mocht alleen de meester. Hun verdiensten waren ongeveer op
’t niveau van andere ambachtslieden. Uitzondering waren zij die erkend
waren vanwege hun grote vakmanschap. Nog beter verdienden zij die in Europa
aan een hof konden werken of bij de paus in Rome
Van
de Oranjes was alleen Frederik Hendrik er in geïnteresseerd om zijn
paleizen met kunstwerken te verfraaien met het werk van kunstschilders. De
gilderegels gaven aan: niet verkopen in de open lucht, en niet langs de
deuren gaan. De meesten werkten op bestelling. De meesten kwamen uit
kleinburgerlijk milieu.
Echte carrières, van helemaal onderaf, konden bij de marine gemaakt worden:
- Piet
Heyn
- Maarten
Tromp
- Michiel
de Ruyter
- Witte
de With
Maar hun ster kon niet alleen
snel rijzen, maar evenzo snel in rook opgaan bij een niet behaald succes!
De
Hollandse vrouw schijnt een zelfstandiger rol te hebben gespeeld dan hun
seksegenoten in de landen om ons heen:
- ze
werkten vaak buiten de deur
- haar
man was vaak lange tijd op zee
- als
een gildemeester overleed, kon zijn vrouw de zaak voortzetten.
Hoewel dansen een gruwel was in
de ogen van de Gereformeerde Kerk, werd er vooral op feesten flink tegenaan
gegaan. Verboden vanuit de kerk hielpen weinig.
Verloving
heeft een bindend karakter, en is niet eenzijdig opzegbaar. Ondertrouw was
ook tweezijdig niet opzegbaar. Ontbinding is net als echtscheiding mogelijk,
waar magistraat voor nodig was om tot ontbinding over te gaan, maar de
gereformeerde kerk zag ondertrouw als onherroepelijk.
Volgens
de kerk dwong bijslaap tot huwelijksbelofte als er nog geen belofte aan een
ander was gedaan. Was er al wel een belofte gedaan, dan had de bijslaap geen
invloed op die belofte. Dit gold niet voor de wet.
Echtscheiding
kwam zelden voor. De kerk stond het toe in geval van overspel of kwaadwillige
verlating. Maar dan moest het wel via de magistraat lopen. De overheid was
iets ruimer: bij gebleken impotentie was echtscheiding ook mogelijk.
Ongehuwd samenwonen gold voor
de overheid als een strafbaar feit. Maar zonder ondertrouw kon men de lieden
niet dwingen. Volgens de plakkaten moesten ze dan uit elkaar. Maar was er een
kind dan lagen de zaken toch weer anders.
In
Holland kon een echtpaar kiezen tussen kerk en stadhuis voor de
huwelijksbevestiging; beiden waren wettig.
Onderwijs:
de kerk had een grote vinger in de pap; het onderwijs ging niet om
volksontwikkeling, maar het grote doel was: de bijbel te kunnen lezen als
voorbereiding op het kerklidschap. Het leren lezen was hiertoe een middel.
Leerplicht bestond niet.
Het
salaris van de onderwijzer moest verdiend worden met het schoolgeld dat de
kinderen betaalden. Dit salaris was in bijna alle gevallen onvoldoende en was
een bijbaantje rond school en kerk ‘broodnodig’, zoals koster,
voorzanger, doodgraver etc. Toch schijnt tegen het einde van de 17e
eeuw elk dorp een school te hebben, in de steden meerdere. We hebben het hier
niet over de kwaliteit van de onderwijzer: hij kon al onderwijzer worden als
hij de schrijf- en rekenkunst nog niet volledig onder de knie had, maar
zuiverheid in de leer werd noodzakelijker geacht.
Belastingoproer in Delft in 1616.
De
voorbereiding voor de maatschappij was een ambacht leren bij een baas. De
laatste was in die periode ook de belangrijkste opvoeder. Wie het kon betalen
stuurde zijn kind voor een paar jaar naar een baas en betaalde gedurende die
tijd leergeld. Hiervoor moest een contract getekend worden. Alleen redelijk
welvarende ouders konden zich dit permitteren. De armeren moesten hun
kinderen zo snel mogelijk mee laten verdienen.
Pure
kinderarbeid werd veroordeeld: er moest wel een opleidingselement in zitten:
een ambacht leren was wezenlijk.
Een
ambacht leren en tegelijkertijd arbeidskracht leveren was mogelijk als
leergeld niet betaald kon worden, maar dan was er ’t risico dat de baas het
kind te weinig leerde en als slaafje voor alles gebruikte. Om deze problemen
enigszins te beteugelen, mochten er vaak niet meer dan 1, 2 of 3 leerlingen
zijn. Studietijd betalende
jongens: 2 à 3 jaar of langer in opleiding. Niet betalende jongens waren 7
jaar of meer kwijt. Behalve voor de opleiding moest volgens een plakkaat van
1597 de baas ook zorgen voor voeding, kleding en slaapgelegenheid.
Maar voor en na die tijd gingen de jongens ook bedelen om voldoende
aan hun kostje te komen. In 1614
stonden de Staten van Holland het bedelen van de jongens officieel weer toe.
In
de 17e eeuw waren er veel weeskinderen. Sommige bazen namen een
aantal kinderen onder hun hoede om niet, zodat ze toch een vak konden leren,
maar vaak werd misbruik van de situatie gemaakt en leek het op pure
kinderarbeid.
Een
pamflet was een nieuwsbulletin dat voor een aantal stuivers gekocht kon
worden. Het eerste nieuws was echter het gerucht, dat juist kon zijn, maar
evenzogoed verdraaid, verminkt. Of zoals Frederik Hendrik, die valse
berichten de wereld in hielp om de vijand op het verkeerde been te zetten.
Wilde
je velen in korte tijd bereiken, dan werden ’s nachts biljetten verstrooid
en paskwillen geplakt. Zo ontstonden ook snel geschreven liedjes over actuele
gebeurtenissen.
Heftige
pamflettenoorlog:
- tegen
de tijd van het Twaalfjarig Bestand (voor- en tegenstanders)
- tijdens
het Twaalfjarig Bestand tijdens de strijd tussen Remonstranten en
Contra-Remonstranten.
Slechts
sporadisch greep de overheid in, en kon in feite iedereen schrijven wat hij
wilde.
Iedere stad en vele dorpen hadden hun rederijkerskamers, die hun doel beschreven als geestelijke vorming van jongeren in de ruimste zin van het woord. Na het stichtelijke (grootste) deel eindigde de voorstelling met een klucht, waar eigenlijk iedereen voor was gekomen. Vaak werden de onderwerpen in de klucht niet gewaardeerd door de overheid, maar de kerk kwam nog vaker in opstand.
Na
afzwering Filips II, zocht de St.-Gen. eerst een andere vorst. Toen dat niet
werkte deden de St.Gen en de stadhouder het samen. Maar voor het buitenland
en voor het volk was de stadhouder de VORST!.
Democratie
was fout; aristocratie middels regenten was juist, maar zij moesten wel
‘gekwalificeerd’ zijn:
- van
goede afkomst en welgesteld
- na
omwenteling van 1572 was het dat welgestelde families van niet hoge afkomst
sneller het patriciaat konden binnendringen
- goede
huwelijken
- goede
beroepskeuze
- geschikt
voor publieke dienst.
Het
regentengezag was zo vanzelfsprekend dat het aanvankelijk nauwelijks behoefte
had aan uiterlijke luister. Dit veranderde langzamerhand in de loop van de 17e
en 18e eeuw. De regenten waren er niet op uit om populair te zijn
en te worden.
Het
was lucratief om regent te zijn:
- corruptie,
de juiste vriendjes op de juiste plaats, etc.
- voorkennis
- via
de belasting, als ontvangst(??)
Wie
als regent van corruptie werd verdacht kon rekenen op veel begrip van de mederegenten:
lageren werden eerder en harder gestraft. Procederen tegen een regent was
bijkans kansloos. Ambtsdelicten werden met de mantel der liefde toegedekt,
voor gewone zaken werden ze af en toe wel gepakt en gestraft.
Belastingstelsel:
in de Republiek billijker dan in andere landen:
- niet
alleen de agrariërs (Frankrijk!), maar ook de stedelingen moesten betalen
- ook
rijkeren moesten belasting betalen, en zelfs was hier en daar zelfs sprake
van een vorm van progressieve belasting: op wijn en andere duurdere zaken.
Wel
werd de belastingdruk als zwaar ervaren. Klachten hierover zijn er in de 17e
eeuw genoeg geweest, maar nauwelijks werd de regenten verweten dat ze rijk
werden van het geld van de gewone burgers.
Belasting:
- verponding
(belasting op onroerend goed)
- op
gebruiksgoederen: bier, zout, zeep, kaarsen, kolen, turf, slachtvee, etc.
De
heffing van de laatste geschiedde meestal bij de detailhandelaar.
De
belastingpachter pachtte voor een periode van 6 maanden. Het meerdere van wat
hij moest afdragen was onkostenvergoeding en / of winst. Daardoor liepen de
pachters, letterlijk en figuurlijk, de klappen op, en niet de overheid. De
pachters kwamen niet uit de kringen der regenten, ook waren zij niet de redelijk
welvarende burgers, maar lager volk.
De
overheid was een slechte betaler: vaak lezen we over een periode van drie
jaar dat de gemaakte kosten nog niet door de overheid betaald zijn, zoals
voor diensten als vervoer, de bouw van fortificaties, etc.
Matrozen
werden ook vaak te laat betaald, wat af en toe leidde tot werkstaking, of dat
ze zelfs met geweld van wapens hun geld opeisten. Resultaat van deze acties
was, dat dan wel prompt werd uitbetaald, maar dat de leiders van de actie
werden gestraft.
Soldaten
werden wel stipt betaald, maar toen ook hier de overheid in gebreke bleef,
werd de solliciteur de tussenpersoon, tussen betaalheer en soldaat. Deze
schoot zonodig het bedrag voor, maar vroeg wel een fikse rente, die de
kapitein weer betaalde door soldaten die niet meer in het leger zaten op de
monsterrol te laten staan, waardoor het rentegeld voldaan kon worden.
Om
brood betaalbaar te houden voor de massa:
- maximumprijzen
vaststellen
- uitvoerverbod
van graan
Verzet vanwege geloof: tijdens
Leicester en tijdens het Twaalfjarig Bestand.
Verzet
vanwege geld: Delft: Belastingoproer: er
was een verhoging van de accijns op koren vanwege de kosten voor nieuwe
vaart, plus tegelijkertijd verlaging van de wijnimpost (gold voor rijken!). De overheid zwichtte: verlaging
korenaccijns, plus andere verlagingen, plus een generaal pardon. Toen
Frederik Hendrik de stad in marcheerde was het generaal pardon van de baan.
1624 Boteroproeren in enkele Hollandse steden:
de accijns werd met 5%
verhoogd.
Staatse Leger: vooral Duitsers,
enkele Nederlandse regimenten, verder Schotten, Engelsen, Fransen.
Spaanse leger: meerderheid
Duitse en Nederlandse huurtroepen, en 8000 geboren Spanjaarden: dit was de
militaire elite. Vaak sprak met van het katholieke leger: ze waren verzekerd
van goddelijke bijstand dankzij de biecht, communie, en traden met veel
zelfbewustzijn op, trots en met openlijke minachting voor de vijand. De
Nederlandse opstand was voor hun gewoon een kwestie van ketterij.
Vanaf 1572 gingen de Spanjaarden vanuit de (omgeving van de) steden in Vlaanderen en Brabant de provincies in.
Zij namen in:
· 1572: Rotterdam en Naarden
· 1573: Haarlem
· 1575: Oudewater
· verder vele plaatsen van brand en plundering.
Ze maakten in de behandeling geen onderscheid tussen katholieke en protestante Nederlanders.
De Geuzen:
·
vanaf 1569 op zee actief
·
1569 plunderden zij Dokkum
·
1571 plundering Monnikendam
·
Vanaf 1571 ook plundertochten op het land
·
1572 verovering Den Briel
Vele steden wilden liever geen
garnizoen Geuzen over de vloer vanwege hun gedrag.
A’dam pas in 1578 over naar
het Calvinisme.
Na de Pacificatie van Gent 1576
is het oorlogsgeweld uit Holland verdwenen, des te zwaarder was het voor de
overige gewesten.
In 1600 was er nog het plan voor
algemene dienstplicht, maar ’t werd niet uitgevoerd.
DUS: Holland had niet
meer te lijden, bovendien werden er geen krachten aan het economisch leven
onttrokken, zodat de economie zich verder kon ontwikkelen, ook al was er
natuurlijk wel de grote financiële aderlating voor de oorlogsvoering.
Grote dreiging voor Holland in
1629: FH voor Den Bosch, en het Spaanse leger olv Montecuculi richting
Holland: Amersfoort ingenomen en Hilversum in vlammen.
Mendoza trad in 1598 op in
Gelderland en Overijssel.
Spinola: nam 1605 Oldenzaal in,
en in 1606 Grol.
Na 12-jarig Bestand: strijd
tegen de Spanjaarden ook in West- en Oost-Indië.
Duinkerker Kapers: tussen
1621-1646 verloor de Republiek ca. 3000 schepen.
Werden in die strijd gevangenen
aanvankelijk wederzijds vaak vermoord, vanaf 1628 werd dit minder en had men
andere oplossingen:
·
vrij kopen
·
meedoen als kaper
·
roeien op de galeien
·
gevangen blijven
·
en eventueel uitgewisseld worden.
1646: Val van Duinkerken
Christelijk geloof: vanwege de
vrees voor Gods toorn is men uit op verzoening.
Het volksgeloof hecht ook veel
waarde aan magie.
Calvinisme + volksgeloof:
onmacht tegen de natuur, die steeds met rampen dreigde: door zonde en dan
straf. Bovendien kent het Calvinisme: berouw over de verdorvenheid.
Voor de predikanten was het
katholicisme een mengsel van godsdienst en bijgeloof (afgoderij)
Kerkmeesters hadden het beheer
over de ex-katholieke kerken. Zij waren niet in dienst van de kerkenraad of
werden er door gecontroleerd, maar ze moesten de kerken wel ter beschikking
stellen van de gereformeerden. Ze behoefden zelfs geen lid van de
Gereformeerde kerk te zijn; pas in 1654 werden katholieken uitgesloten van
deze functie.
Katholieke kerk had: wonder,
genezing, bezwering, boze krachten.
Laatste doodvonnis heks in de
Republiek: 1597 te Schoonhoven; nog wel kon een ‘heks’ verbannen worden
en haar bezittingen verbeurdverklaard.
Zowel gereformeerden als
Katholieken (er-)kenden wel voortekenen, het middel waarmee God tot de mensen
sprak:
·
kometen
·
zonsverduisteringen
·
een aangespoelde walvis
·
vreemde vogels in de stad
·
zeemonsters (deze dan wel
altijd elders in de wereld)
·
etc.
Maar astrologie = voorspellerij
was voor de Gereformeerde Kerk uit den boze.
De Calvinisten kenden slechts één
openbaring: de Bijbel.
Doopsgezinden accepteerden wel
profetieën, voorspellingen, inspiraties, dromen en visioenen: dit accepteren
hief de onmondigheid van de leken op.
Wederdopers: Jan van Leiden
Doopsgezinden: Menno Simons.
Reformatie = overgave: hoe
sneller dit verliep, hoe sterker ze zich vestigde. Hulp van de overheid was
dan wel nodig. Hoe langer dit duurde, hoe moeilijker het was te komen tot algemene
kerk van Nederland
Tot 1618 ongestuurde groei.
Holland was eerder, en had het proces direct al ingezet van:
·
eenheid van leer= gereformeerde belijdenis, Holland 1573
·
eenheid van bestuur= ondertekening door classis, Holland ca.
1580
·
eenheid van tucht = kerkenraad, Holland ca. 1600 voltooid
In Utrecht begon de
Calvanisering pas vanaf 1618.
Calvinisten: vanaf 1572 de
beschikking over alle kerkgebouwen: het avondmaal verving de mis, en de preek
werd hoofdbestanddeel van de eredienst.
De Calvinisten deden ook:
·
doop (vanaf 1578 ieder kind, ook katholieke)
·
huwelijk (naast burgerlijk huwelijk, en iedereen werd
geaccepteerd!)
·
begrafenis (aanvankelijk werden geen lijk- en rouwdiensten
gehouden)
Kerkdiensten waren voor:
·
lidmaten (in het begin sterk in de minderheid)
·
belangstellender (liefhebbers)
Prediking rond 1600:
·
iets uit de bijbel voorgelezen
·
eigen opvattingen t.o.v. de andersdenkenden
·
opwekking tot boete en berouw
Tucht = de kerkenraad, die de
gemeente moet beschermen tegen zondigen, want de gemeente moet tijdens
avondmaalstafel één
lichaam zijn.
Een
zondige moest voor de kerkenraad verschijnen en berouw tonen, wat meestal eindigde in
verzoening en schuldbelijdenis, anders werd men uitgesloten van het
avondmaal. Ging met opnieuw in de fout: dan kom men vertrekken.
De
Gereformeerde Kerk zocht niet de afzondering, zoals in kloosters, maar in het
leven van alle dag.
Wat
in de aanvang een meningsverschil was tussen twee theologiehoogleraren aan de
universiteit van Leiden, groeide tijdens het Twaalfjarig Bestand uit tot een
nationale strijd, die heftig werd gestreden, en eventueel had kunnen uitlopen
op een burgeroorlog.
Er
waren:
·
de Calvinisten (Contra-Remonstranten), God schenkt geloof aan
degenen die hij daartoe heeft uitverkoren. (dus ook verdoemd?)
·
Remonstranten: God verkiest hen van wie hij voorzag dat ze
zouden geloven; verkiezing is vrucht van geloof.
1619 Dordrecht: splitsing.
1572: RK-kerk verloor in een
paar maanden tijd alle rechten.
1572: geuzen in Den Briel: 19
martelaars vermoord door geuzen: priesters en monniken wilden ze bekeren,
niet de gewone mensen. Maar de martelaars wilden katholiek blijven, dus…..
1578 ging A’dam over tot het
Calvinisme
De reorganisatie van de
Hollandse katholieken startte in de jaren 80, olv Sasbout Vosmeer, een
Delftse priester. Er waren te weinig priesters, daarom vrouwen:
‘klopjes’, meestal ongetrouwde vrouwen, in de stad en op het platteland.
Vooral succes op het platteland, dankzij liturgie en sacrament.
1573 de katholieke eredienst in
Holland geschorst.
1576 Pac. van Gent: had / gaf
schijn van wederzijdse tolerantie van de geloven.
1581: verbod katholieke
godsdienstoefening en onderwijs, ook in besloten kring, op straffe van een
geldelijke boete(!). Oogluikend
was er ruimte voor de katholieke eredienst = heimelijke tolerantie.
Op heterdaad betrapte priesters:
meestal: korte gevangenisstraf, dan verbanning.
Tegen betaling gedoogden schout
en baljuw de schuilkerken.
Leiders Hollands katholicisme:
Vosmeer, en zijn opvolger Rovenius.
Calvijn: geloof berust op
kennis.
RK: het gaat om blind geloof en
mysterie.
Doopsgezinden: Dopersen al in
1530 een revolutionaire beweging, die het echter niet redde.
Nadeel na de Wederdopersperiode:
·
ze hadden door dit imago van bloed, geweld en revolutie niet
meer de aantrekkingskracht om groot te worden.
·
afschaffing van de kinderdoop was voor veel christenen een niet
te nemen hobbel
·
er was ook niet meer de zekerheid van Christus’ spoedige
wederkomst, zoals tijdens de Wederdopers.
In de loop van de 16e
eeuw raakten de Anabaptisten verdeeld in:
·
Waterlanders: ’t meest tolerant. In de grote steden en de
Zaanstreek
·
Friezen (zuiverste Menno-aanhangers: ook de ‘waren’)
·
Vlamingen: de grootste groep (Haarlem en A’dam): de
‘waren’
Doopsgezinden: zeer
democratisch: iedereen kan een lijn met God hebben. Over de noodzaak van
bestudering van de Bijbel waren de meningen verdeeld.
Hun Biestkensbijbel hebben ze op
den duur ingeruild voor de Statenvertaling.
Doopsgezinden hadden wantrouwen
t.o.v. universiteiten en theologie.
Wel democratisch, maar ook
autoritair door de leiders: de “oudsten”.
·
Wederdopers: Jan van Leiden, naaktloperij, veelwijverij,
gemeenschap van goederen, kerk
·
Doopsgezinden hadden alleen de gemeente en geen kerk.
Calvinisten: doel van de
tuchtoefening is: verzoening van de zondaar met God en de gemeente.
Doopsgezinden: na een begane
grote zonde is er alleen verbanning uit de gemeente, en is die persoon voor
de gemeente dood. Bij anderen van deze richting kon de ban worden opgeheven
door berouw en boete.
Dit verschil in omgang met
zonden kon door het ongebonden theologiseren en de geestelijke vrijheid van
de sterke leiders, die hun wil oplegden, waardoor verdeeldheid van alle
Doopsgezinden in de 16e en 17e eeuw bijna
spreekwoordelijk is.
Verdere kenmerken van de
Doopsgezinden, behalve volwassendoop etc.:
·
weerloosheid
·
hun belofte= tegelijkertijd een eedverbond voor bijv. bij de
rechter
· huwelijksmijding van gebannenen
Jansenisten. Godsdienstige
richting; Cornelius Jansenius (geboren 1585, overleden in 1638 aan de pest,
hij was toen bisschop vanYperen), postuum kwam zijn belangrijkste werk in
1640 uit: Augustinus. Hij volgde de opvattingen van Augustinus over genade,
predestinatie en vrije wil.
Hij vond tegenover zich de paus,
de jezuïeten en tenslotte Lodewijk XIV.
Het centrum van de jansenisten
was het nonnenklooster te Port Royal bij Parijs, het klooster werd ontruimd
en in 1709 met de grond gelijk gemaakt.
Jansenisten vinden we vooral in
het Frankrijk van de 17e eeuw; het werd de jansenisten steeds
moeilijker gemaakt, en velen weken uit, vooral naar de Republiek. Daar sloten
velen zich aan bij de bestaande Oud-katholieke kerk, die al eerder in
conflict was geraakt met Rooms-katholieke kerk en een schisma volgde in 1723.
Jansenisten waren tegen de te
gemakkelijke communie, tegen de pauselijke oppermacht (wat vooral Fransen
aansprak), tegen heiligenverering en processies.
De genadeleer moest leiden tot
strikte zielzorg, en een sobere levensstijl. Vanaf eind 17e
eeuw en vooral na 1713 verlieten zij die er nog waren Frankrijk.
In plaats van vrije wil en goede
werken, waren de jansenisten overtuigd van absolute predestinatie en net als
Augustinus van het natuurlijk onvermogen van de mens tot zijn verlossing. De
volkstaal en niet het Latijn moest de taal van de kerk zijn.
Veel ideeën die we bij bijvoorbeeld Calvijn zien, vinden we ook in de ideeën van de Jansenisten terug.
Calvinisme in de Republiek geen
staatsgodsdienst, dankzij Oldenbarnevelt (die op een bepaald moment ook
voor de remonstranten koos)
Wel kon men uitgesloten worden van overheidsfuncties als men niet Gereformeerd was.
Nederlandse
Religiegeschiedenis.
Joris
van Eijnatten en Fred van Lieburg
De Romeinse
keizer Constantijn de Grote gaf de christelijke godsdienst wettelijke
erkenning in 313.
In de 4e
eeuw ontstonden kerken in Doornik, Tongeren en Kamerijk.
Sinds 381 was
het christendom de officiële godsdienst van het westelijk deel van het
Romeinse Rijk en vanaf 394 van het gehele Rijk.
Strijdpunten
intern waren er al spoedig, zoals tussen:
·
Arius (256-336): Jezus
was Gods eerste schepsel. De Ariaanse godsdienst verspreidde zich aan de
randen van de toenmalige christelijke wereld.
·
Athanasius (295-373):
Jezus was al van eeuwigheid bij God de Vader; in 381 koos de kerk definitief
voor deze versie.
De Frankische
koning Clovis ging in 496 over tot het christendom, zodat verspreiding, ook
onder de door hem verslagen Alemannen, bespoedigd werd. Clovis koos als eerst
en enige Germaanse vorst voor het niet-Arianisme.
Het oude
westelijke Romeinse Rijk was in 476 officieel gevallen. Het oostelijke deel
ging in religieus opzicht een eigen weg volgen, wat uiteindelijk leidde tot
het Schisma van 1054. Het
kerkelijk primaat in het voormalige west-Romeinse Rijk kwam langzamerhand te
liggen bij de bisschop van Rome: de paus.
In de
noordelijke regio kwamen ca. 510 bisschoppen in Doornik en Atrecht; deze
zetels gingen later naar resp. Noyon en Kamerijk.Het schijn dat het bisdom
Tongeren/Maastricht een onafgebroken reeks bisschoppen heeft gekend, en
besloeg het Brabantse en Limburgse land.
In de 7e
eeuw kwamen in West-Europa gespecialiseerde zendelingen voor.
In
afzondering:
·
kluizenaars
·
monniken in
kloostergemeenschappen, vooral in Ierland. Van hieruit kwam zending tot over
de Noordzee.
Paus Gregorius
I de Grote (540-604) stuurde benedictijner monniken naar Brittannië
om de Angelen en de Saksen te bekeren, wat succesvol bleek.
De monnik
Amandus was in de jaren 638-678 succesvol in het huidige België, en is de
geschiedenis ingegaan als “Apostel der Franken” of “Apostel van
Vlaanderen”.
De kerstening
van het tegenwoordige Nederland is met name in Ierland voorbereid in het
klooster Rathmelsigi tussen 678-690. De Engelse monnik Egbert bezon zich op
een missieplan voor het land der Friezen. Tegen 688 werd een eerste poging
richting de Friezen ondernomen, doch deze werd geen succes. Een
ommekeer kwam in 689, toen de
Frankische hofmeier Pepijn II de Friese koning Radboud had verslagen.
Voor de
monniken van Rathmelsigi was dit een aansporing tot een volgende
missiecampagne, o.l.v. Willibrord: in 690 landde deze bij Katwijk aan Zee; in
de omgeving van Utrecht begonnen zij hun arbeid. In 693 benoemde Willibrord
een bisschop uit zijn kring, maar Pepijn was het hier niet mee eens. In 695
werd Willibrord zelf door de paus tot aartsbisschop der Friezen gewijd.
Onder de
nieuwe zendingsmedewerkers was ook Winfrid (Bonifacius), die onder Willibrord
tot missiebisschop werd opgeleid. Pas rond 775 trad Liudger als eerste
inheemse Friese prediker aan.
Het
“Frisia”uit deze periode liep van het Zwin tot aan de Wezer. De Saksen
zaten ten oosten van de IJssel. Er was verzet, vooral omdat politiek en
zending samen ging, tegen de Frankisch-christelijke indringers. Bekering was
niet zo zeer een individuele geloofsverandering: men moest de lokale heersers
paaien en / of overreden.
De stad
Utrecht was het organisatorische centrum van de zending onder de Friezen, met
Dorestad als economisch steunpunt.
Na de dood van
Pepijn II (714) sloeg de Friese koning Radboud toe en vluchtten de
geestelijken uit Utrecht. In 719 overleed Radboud en hofmeier Karel Martel
bracht het verloren gebied weer onder Frankische controle. Omdat de Friezen
een nieuw grote leider ontbeerden, was hun verzet gebroken. Nieuwe kerken
werden gesticht, tot op Texel aan toe.
Het gebied ten
oosten van het Vlie en Almere (Zuiderzee) kwam pas in 734 in beeld, toen
Karel Martel een overwinning behaalde in het huidige Friesland. Maar door de
vele Friese lokale heren vlotte de kerstening niet echt. In 739 overleed
Willibrord. In 753 kwam Bonifacius uit Mainz weer naar het noorden, maar in
754 werden hij en zijn medewerkers bij Dokkum vermoord. Pepijn III
(Frankische koning) besloot meer soldaten in het noorden te houden, waardoor
de kerstening vooral onder de Fries Liudger nu voorspoedig ging. Tegen het
einde van de 8e eeuw was Friesland gekerstend. Vanuit Utrecht
begon de kerstening van Overijssel o.l.v. Lebuïnus
vanaf 765. Na weerstand van de Saksen in 772 volgde een Frankische
strafexpeditie, daarna kon Lebuïnus
zijn werk in Overijssel voortzetten.
Karel de Grote
kreeg het gebied ten oosten van de Eems onder controle, zodat ook daar de
kerstening verder kon. In 805 is Liudger bisschop van Münster:
daar viel ook onder het oostelijk deel van het huidige Friesland, Groningen
en de Achterhoek. Het Groningse Westerwolde viel onder het bisdom Osnabrück. In 777 werd Utrecht officieel bisdom en daar vielen onder:
·
het grootste deel van
het huidige Friesland
·
Drenthe
·
Overijssel
·
Gelderland (behalve de
Achterhoek)
·
Utrecht
·
Holland
·
Zeeland
Het huidige
Noord-Brabant en Limburg vielen onder het bisdom Maastricht, en later (ca.
800) onder Luik.
Het Frankische
deel was vanaf het einde van de Romeinse tijd al gekerstend.
Verder:
·
het westelijk deel van
het huidige Zeeuws-Vlaanderen viel onder het bisdom Doornik (in 1146 weer
bisdom)
·
bisdom Keulen had het
deel van Gelderland onder de Waal, en een deel van Noord-Limburg,
welke grenzen
tot 1559 werden aangehouden.
“Ottoonse
Stelsel”: vanaf 936 was Otto I
de Grote (912-973) koning van het Oost-Frankische rijk; in 962 werd hij door
de paus tot keizer van het Duitse Rijk gekroond. Otto trachtte met succes het
proces van decentralisatie en dynastievorming van leenmannen en
‘achterleenmannen’ te keren door zoveel mogelijk wereldlijke ambten in
leen te geven aan bisschoppen en abten, want die lieten (officieel) geen
erfgenamen na. Bovendien had de koning veel invloed op de verkiezing van deze
geestelijken.
Zo was de
bisschop van Utrecht uiteindelijk landsheer van het Sticht (Nedersticht is de
huidige provincie Utrecht en Oversticht is Overijssel, Drenthe en stad
Groningen).
Die
constructie heeft tot 1528 (Karel V) standgehouden. Het prins-bisdom Luik had
zo ook gebied in het huidige Limburg, wat zou stand houden tot 1806.
Er volgde een
investituurstrijd, die ging over wie een bisschop/abt benoemt; deze strijd
werd besloten met het Concordaat van Worms in 1122: het kerkelijke primaat
werd in deze vastgelegd.
Domkerk
Utrecht: de inwijding vond plaats in 1023: met alle andere kerken, kapellen
en kloosters had de kerk zich nu definitief gevestigd; aanwezig bij de
inwijding waren twaalf bisschoppen uit het Duitse Rijk, alsmede de keizer.
In het kader
van de missie hadden predikers steunpunten gevestigd, met kerkgebouwen en
gemeenschappelijke woningen. Deze bisschoppelijke instellingen werden
‘monasteria’ of ‘munsters’ genoemd. In de 12e eeuw raakte
de term ‘kapittels’ ingeburgerd. De leden werden ‘kanunniken’
genoemd.
Na de Domkerk
kwamen er nog drie kapittelkerken:
·
Sint Pieter (1048)
·
Sint-Jan (1054)
·
Sint-Marie (1085).
Bovendien werd
nog een klooster naar Utrecht verplaatst, waarmee in 1050 de Sint-Paulusabdij
ontstond.
De leden van
de kapittels droegen zorg voor de dagelijkse eredienst in hun kerkgebouwen.
Zij waren niet belast met zielzorg, wel vervulden zij naast de genoemde
liturgische taak, een belangrijke bestuurlijke functie. Het hoofd van een
kapittelkerk is het ‘hoofd’ of ‘proost’.
Prelaten zijn
hoge geestelijken, vaak aartsdiaken. Bisdommen werden verdeeld in
aartsdiakonaten. Binnen
aartsdiakonaten waren kleinere districten: dekenaten en parochies.
Dekenaten als
overlegorganen van de pastoors in een bepaalde regio. Ze werden geleid door
een kanunnik of een pastoor.
In de 13e
eeuw hulpambten voor de bisschop:
·
juridisch:
‘officiaal’
·
bestuurlijk:
‘vicaris-generaal’
·
sacrale zaken:
‘wijbisschoppen’.
Geestelijken:
·
pastoors in de
parochies (wijding ontvangen)
·
kanunniken in de
kapittels (hoeft niet gewijd te zijn)
·
monniken in de
kloosters (hoeft niet gewijd te zijn)
Oudste
leefregels
·
Columbanus (grondlegger
van het Iro-Schotse monnikendom): het ideaal is: ‘zwerven voor God’
·
Benedictus:
o
stabilitas loci: op één
plek blijven
o
claustrum: in
beslotenheid
De regel van
Benedictus werd in 789 verheven tot norm voor alle kloosters in het
Karolingische Rijk.
Wie in het
klooster trad deed drie geloftes:
·
armoede
·
kuisheid
·
gehoorzaamheid
Beroemd werd
het Franse klooster in Cluny.
Anderen:
·
zochten de eenzaamheid
als kluizenaar, zoals de oosterse ‘heremieten’
·
probeerden een
combinatie van een teruggetrokken leven met wereldlijke activiteiten: dezen
zagen als leidraad de leefgemeenschap van geestelijken die Augustinus rond
400 als bisschop van Hippo had gevormd. Zijn samenvattingen werden ‘als
regel van Augustinus’ aangeduid:
o
persoonlijke ascese
o
gemeenschapsleven
o
parochiale zielzorg.
Vanuit de
Benedictijnse traditie ontstonden:
·
Cluniacenzers (als
Cluny)
·
Cisterciënzers
(naar het klooster in het Bourgondische Cîteaux: ‘ora et labora’,
met de nadruk op boete en zelfverloochening)
Naar een regel
van Augustinus leefden de:
·
Premonstratenzers of
Norbertijnen (naar Norbert van Xanten)
In de 12e
eeuw kwamen er geestelijke ridderorden:
·
voor de strijd tegen
ongelovigen (moslims)
·
ter bescherming van
pelgrims naar het Heilige Land:
o
Tempeliers (in 1311
door de paus opgeheven)
o
Johannieters
o
Duitse Orde.
In de 13e
eeuw ontstonden er ‘bedelorden’ naar:
·
Franciscus van Assisi
(tot orde van minderbroeders): Franciscanen.
·
Domingo Guzman (tot
orde van predikbroeders): Dominicanen.
Beiden waren
mobiele orden.
Andere
bedelorden:
·
Karmelieten
·
Augustijner heremieten.
Een trapje
lager zijn:
·
lekenbroeders, -zusters
·
begijnen (vrouwen) en
begarden (mannen)
Pausen:
·
1305-1378: in Avignon
·
1378-1417: Westers
Schisma (in 1409 zelfs drie pausen)
Utrecht:
nieuwe Domkerk:
·
1254 de eerste steen
·
1382: toren bereikt het
hoogste punt
In de 12e
eeuw kwam het idee van het vagevuur als voorportaal van de hemel naar boven:
bedoeld voor de doden als boete voor hun zonden om alsnog naar de hemel te
kunnen. Hieruit ontstonden in de 14e en 15e eeuw de
‘aflaten’: kwijtschelding van tijdelijke en eeuwige straffen en dit
betekende strafvermindering in het vagevuur, en een heilsverwachting.
In de late
Middeleeuwen werd de heiligenverering zeer belangrijk:
·
algemeen erkende
heiligen over wie op de feestdagen wordt gepreekt
·
volksheiligen: lokaal
Op den duur
had iedere stad, iedere beroepsgroep, iedere organisatie een eigen
patroonheilige. Voor elk probleem kon men de hulp inroepen van een heilige
die jouw specifieke problemen kon oplossen. De voornaamste heilige was Maria.
Echter de enige bemiddelaar
tussen God en de mens bleef Christus.
Toename
bedevaartsoorden:
·
Jeruzalem
·
Rome
·
Santiago de Compostela
(11e eeuw)
Maar vanaf de
13e eeuw ook in Nederland: ze ontstonden vaak na een wonder.
In de 14e
eeuw ontstonden:
·
kruisheren (reguliere
kanunniken van het Heilig Kruis)
·
kartuizers
(kluizenaars), genoemd naar een moederklooster Chartreuse bij Grenoble.
In de 14e
eeuw ontstonden in de franciscaanse beweging twee richtingen:
·
observanten (leven
streng naar de regel)
·
conventuelen (met door
de paus toegestane verlichting van de leefregels)
In Nederland
was Geert Grote (1340-1384) de grondlegger van de Moderne Devotie:
·
eenvoud
·
nederigheid
·
wereldwijding:
Schenkingen
van buiten zijn prima, maar bedelen is uit den boze. De ‘broeders en
zusters des gemenen levens’ waren ongehuwde leken in huizen samenwonend,
gescheiden naar sekse. Op den duur werd de regel van Augustinus aangenomen.
De Congregatie van Windesheim werd in 1395 door de paus erkend; hiertoe
behoorden: Eemstein (Dordrecht), Windesheim (Zwolle), Arnhem en Hoorn. Deze
groepen hadden afkeer van de traditionele monastieke wereld, dus liever
vrijwillig onderworpen aan de armoede, gehoorzaamheid en kuisheid, dan door
een regel gedwongen. Omdat de kerk er geen directe grip op had, waren ze
aanvankelijk verdacht.
De derde Orde
van Sint Franciscus (late 14e en 15e eeuw):
kloosterlijke richting ten behoeve van leken.
Rond 1500
stabilisatie. In Nederland:
·
130 gemeenschappen van
augustijner regulieren
·
30 broeder- of
zusterhuizen
·
170 derde-orde-huizen
·
70 seculiere kapittels
·
ruim 200 kloosters en
huizen van de oudere (bedel-)orden.
Moderne
Devotie:
·
broeders en zusters van
het gemene leven
·
Congregatie van
Windesheim
·
derde orde van Sint
Franciscus
In 1420 waren
vele kloosters in Nederland onwillig bij ’t bevel van de paus tot
observantie (aanscherping van de oorspronkelijke kloosterhouding). Pas in de
2e helft van de 15e eeuw wierp het observantisme in
Nederland vrucht af. Alleen de Kartuizers waren nooit van hun augustijner
regel afgeweken. Het Nederlandse observantisme was ook een antwoord op de
Moderne Devotie alhier, als een inhaalslag, omdat de gewone gelovigen meer
vertrouwen hadden in de principiëlere richtingen, en daar ook meer geld naar
toe sluisden.
Vanaf 1400 de
celebroeders en –zusters, of alexianen: lekengroepen die gewaardeerd werden
om hun verpleging van zieken, het troosten van stervenden en het verzorgen
van begrafenissen van onvermogenden. Ze bezochten ook pestlijders, en
vervoerden die naar huizen buiten de stad.
Juist in de
periode van devoten en observanten was er de onverdraagzaamheid jegens joden.
Om twee redenen kwamen veel joden in de geldhandel terecht:
·
in 1179 had het Derde
Lateraanse Concilie uitgesproken dat op grond van een bijbels gebod
christenen onderling elkaar geen rente mochten vragen.
·
als niet-christenen
werden joden niet alleen uit besturen geweerd, maar ook buiten de gilden
gehouden
Op het Vierde
Lateraanse Concilie in 1215 was het christenen verboden in de nabijheid van
joden te wonen (gettovorming!) en werd voorgeschreven dat joden een gele lap
moesten dragen. In 1290
moesten joden uit Engeland vertrekken. In
1304 uit Frankrijk. Na
uitbraak van de Zwarte Dood in 1348 vond men in de joden de zondebok; een
grote rol in de opwinding speelden de ‘flagellanten’: door extreme
boetedoening en zelfkastijding probeerden ze de toorn Gods af te wenden. In
1349 zijn vele joodse gemeenschappen uitgemoord en werden hun goederen in
beslag genomen: Nijmegen, Arnhem, Zutphen, Deventer,. Zwolle, etc.
In
1231 kwam men door een nauwe samenwerking van kerk en keizer van het heilige
Roomse Rijk tot de invoering van een pauselijk systeem van onderzoek en
berechting van ketters: de inquisitie. Pas vanaf 1372 is er sprake van
pauselijke inquisiteurs in Nederland. Op het concilie van Konstanz
(1414-1418) werd het Westers Schisma beëindigd. Daar werd het gedachtegoed
van John Wyclif uit Oxford, en Johannes Hus uit Praag veroordeeld. Het lijk
van Wyclif werd alsnog opgegraven en verbrand; Hus werd levend verbrand in
1415. Het eerste Nederlandse slachtoffer was waarschijnlijk de priester
Herman van Rijswijk, die alles verwierp was christelijk was: voor hem de
brandstapel in 1512.
Doch
het ging steeds over individuen.
Kapittels
en kloosters waren ook centra van lees- en schrijfcultuur. Ze vervaardigden
kostbare boekwerken van religieuze maar ook van wereldlijke aard. Met de
uitbreiding van het kloosterwezen groeide de internationale circulatie van
handgeschreven boeken in omvang, spreiding en verscheidenheid. Vanaf de 11e
eeuw raakte de heidense filosofie van de Griekse oudheid steeds meer bekend,
en was het een uitdaging om de geopenbaarde kennis van de bovennatuur in
overeenstemming te brengen met de kennis van de natuur. Deze ontwikkeling van
de christelijke theologie kreeg vorm in de scholastiek of schoolgeleerdheid.
De veronderstelde harmonie van geloof en rede kwam steeds meer onder druk te
staan. In de 13e eeuw ontstond naast de theologische scholen de
universiteit, vaak uit dom- en kloosterscholen. Wereldlijke vorsten trokken
deze instellingen naar zich toe. De oudste universiteiten vinden we in
Bologna, Parijs en Oxford. In 1425 kwam er een in Leuven.
Universiteit:
“artes liberalis”, of de 7 vrije kunsten:
·
trivium:
o
grammatica
o
retorica
o
dialectica
·
quadrivium:
o
arithmetica
o
geometrica
o
astronomica
o
musica
De
meeste hadden een theologische faculteit; Leuven kreeg die in 1432.
De
kloosterorden hadden eigen hogescholen.
In
de late Middeleeuwen ontstond religieuze lectuur in de volkstaal, waar de
kerkelijke autoriteiten niet altijd verheugd over waren: de kans op een
afwijkende meningsvorm werd sterk vergroot! Een grote doorbraak was
natuurlijk de boekdrukkunst in de tweede helft van de 15e eeuw. E
Het
reformatorische gedachtegoed:
·
sola
scriptura: alleen de Schrift heeft goddelijk gezag
·
sola gratia:
alleen genade: het geluk van de mens is geen vrucht van goede werken, maar
louter een gave gods.
·
sola fide:
alleen het geloof, want de genade wordt niet geschonken via de sacramenten,
maar d.m.v. de prediking van het evangelie.
Tevens
benadrukte de reformatie:
·
solus
Christus: alleen Christus, want priesters kunnen het heil niet bemiddelen en
de paus heeft geen gezag over de kerk
·
soli Deo
gloria: alleen God de eer, want aan heiligen of beelden mag men geen waarde
hechten.
Eind 15e
eeuw waren veel intellectuelen in aanraking gekomen met het humanisme: een
beweging die op wetenschappelijk gebied als deel van de ‘renaissance’
binnen de West-Europese christenkerk, de Griekse en Romeinse oudheid tot
nieuw leven bracht: terug naar de bronnen, los van de scholastiek. Zo lazen
de Humanisten ook de Bijbel: wat staat er letterlijk in het Nieuwe Testament.
De belangrijkste figuur van dit ‘bijbels humanisme’ was Desiderius
Erasmus (1467-1536): hij bleef de katholieke kerk trouw.
Dan was er
Maarten Luther (1483-1546), augustijner monnik; hij was vertrouwd met het
bijbels humanisme. In 1517 publiceerde hij 95 stellingen tegen de
aflaathandel. Dit vlugschrift ging in snel tempo door de verschillende
landen, en ontstond het lutheranisme.
Daarnaast was
er de Zwitserse theoloog Hudrych Zwingli (1484-1531), die als Luther dacht,
behalve op het punt: ‘brood en wijn verandert in lichaam en bloed van
Christus’. Luther erkende hierbij wel de aanwezigheid van Christus, Zwingli
vond dat het slechts een herinnering was aan Christus’ offer aan het kruis.
Nieuwe
stroming rond de zuid-Duitse zwerfprediker Melchoir Hoffmann (1495-1544). Hij
bestreed de kinderdoop, want de Bijbel was over de doop niet echt duidelijk.
Hij ging voor de geloofsdoop. De Anabaptisten scheidden zich als eersten af
van de moederkerk. Vanaf 1530 kwam het via Emden in de Nederlanden.
Het Calvinisme
ontstond naar Johannes Calvijn (1509-1564). Het Calvinisme had een
humanistische oorsprong. Calvijn vormde een alternatieve visie met een
allesomvattend karakter:
1.
met een eigen godsleer. “Gods soevereiniteit” is het fundament van
Calvijns theologie. De dubbele predestinatieleer, die zowel verkiezing als
verwerping omvatte, en later twistpunt zou zijn in de gereformeerde
theologie: ‘ben ik wel uitverkoren?-vertwijfeling of lijdelijkheid.
2.
eigen kerkorde. in Genève stond de christelijke
gemeente onder leiding van vier soorten ambtdragers: predikanten, doctoren,
ouderlingen en diakenen.
o
predikanten: om de
bijbel aan het volk uit te leggen
o
doctoren: (hoogleraren
aan de academie): om dwalingen te bestrijden, en om jonge mannen tot
predikant op te leiden
o
ouderlingen: waren lid
van de stadsraad, die toezicht hielden op de levenswandel van de burgers
o
diakenen: voor de
verzorging van de armen.
3.
eigen politieke opvattingen:
o
bescherming van de ware
religie en bestrijding van de valse godsdienst als taak van de overheid
o
wel was er recht van
opstand, als de overheid de ‘ware’ religie vervolgt.
De katholieke
kerk zocht naar een antwoord op de reformatie:
·
herstel gezag
·
bestrijding misstanden
·
vernieuwing van de
organisatie.
Het Concilie
van Trente (1545-1563):
·
naast de bijbel was
traditie van evenveel belang
·
omstreden stellingen
werden als onveranderlijk vastgelegd
·
en die van de
reformatoren verworpen
·
versterkte
tuchtmaatregelen
·
versterking van het
pastoraat
Dit alles
krachtig uitgedragen door de in 1540 opgerichte Sociëteit van Jezus: de Jezuïeten.
De
verschillende richtingen in politiek opzicht:
·
Anabaptisten: radicale
reformatie met extreme standpunten: maatschappelijk niet reëel.
·
Luthersen: hervorming
diende uit te gaan van vorst of stadsraad;
·
zo ook het
Zwinglianisme en het Calvinisme, en bij het Katholicisme de kerkvorst
·
bij de Calvinisten ook:
revolutionair, want eventueel tegen de wil van de bestaande overheid.
Karel V:
aanvankelijk had hij het druk met de joden: sinds 1492 moesten ze zich
gedwongen tot het christendom bekeren: “nieuwe christenen” of “marranen”.
Weigeraars weken onder meer uit naar de zuidelijke Nederlanden, later naar
het noorden. Daarna moest de keizer in actie komen tegen de ketterij van het
protestantisme. In 1521 voerde Karel V in de Nederlanden een afzonderlijk
keizerlijk inquisitiesysteem in (dus geen bisschoppelijke of pauselijke
inquisitie). In totaal vonden er 2000 executies in de Nederlanden plaats,
waarvan ca. 800 in de noordelijke gewesten, en alleen in Holland ca. 400. Het
aantal was niet groter dankzij de gebrekkige medewerking van regionale en
stedelijke rechtbanken: de lekenrechters waren in het algemeen weinig geneigd
mee te helpen bij de opsporing. Bovendien werd de kettervervolging gezien als
een slecht voorbeeld van centralistische inmenging in de gewesten. Wèl
was er medewerking bij de processen tegen Wederdopers in de jaren 1534/1535,
vanwege hun revolutionair optreden om de sociale orde te ontwrichten.
Uitwijkplaats
voor protestanten was vooral Oost-Friesland.
In 1555 was er
de Augsburger religievrede: binnen het Duitse Rijk mocht ieder territorium
zelf bepalen welke religie aan de onderdanen werd opgelegd. Doch deze
regeling gold niet voor de Bourgondische Kreits.
Philips II
onderschreef de hervormingen van het Concilie van Trente. Hij wilde de
bisdomindeling in de Nederlanden zo wijzigen, dat buitenlandse bisschoppen
geen zeggenschap meer hadden op het grondgebied van de Nederlanden. In 1559:
nieuwe indeling: 18 bisdommen met (inclusief) Utrecht als aartsbisdom voor
het gebied ten noorden van de Westerschelde en de Waal. Maar er was verzet
tegen de nieuwe regeling, omdat belanghebbenden geen inkomsten en rechten
wilden inleveren. Er was echter meer verzet: tegen de kettervervolgingen en
andere frustraties.
In 1566
beloofde Margaretha van Parma, na de aanbieding van het Smeekschrift, de
plakkaten op te schorten. Velen dachten dat aan de protestanten nu vrijheid
van godsdienst was verleend. In 1566 verspreidde de ‘Beeldenstorm’ zich
vanuit Vlaanderen tot in Groningen aan toe. In 1567, na de komst van Alva,
werden de ketterplakkaten hersteld. Willem van Oranje stond godsdienstige
pluriformiteit voor, maar de religieuze groep die de boventoon ging voeren
waren de calvinisten, en die waren niet voor pluriformiteit.
In 1544 kwamen
de eerste calvinistische predikers over de taalgrens in de Nederlanden,
aanvankelijk vooral in Vlaanderen en Brabant, vanaf 1558 ook in Zeeland, maar
vóór
1566 niet elders in het huidige Nederland. In 1571 werd in Emden op een
calvinistische generale synode een complete
kerkorde voor de Nederlanden opgesteld. Na Den Briel 1572 kwam er door
het ruwe optreden van de geuzen, alsmede door het harde optreden van de
Spanjaarden een grotere verwijdering tussen de calvinisten en de katholieken.
De pluriformiteit leek weer een kans te maken door de Pacificatie van Gent
1576, doch de realiteit was anders door het verzet van de calvinisten de
katholieken meer ruimte te geven, anderzijds door de hervatting van de
oorlog: Parma kreeg de zuidelijke Nederlanden weer onder het gezag van de
koning, met als afsluiter de verovering van Antwerpen in 1585.
Van het
huidige Nederland ondergingen vooral Oost-Brabant, Limburg, Twente en de
Achterhoek nog lange tijd de invloed van de Spaanse heerschappij en de
katholieke reformatie, voordat ze tussen 1626 en 1648 aan de republiek werden
toegevoegd (Limburg deels)
In de 16e
eeuw werd door zowel katholieken als protestanten bestreden, als zijnde
bedreigers van de christelijke orde:
·
joden
·
ketters
·
heksen
Karel V gaf in
1526 aan Hollandse ambtenaren de opdracht (als boven genoemd?) een aantal
misdrijven, waaronder ‘toverij’, buiten de kerk om, onder justitie te
brengen. De keizerlijke inquisitie werd niet voor dit doel ingezet. Rond 1520
vielen al de eerste dodelijke slachtoffers van toverijprocessen. In de 16e
eeuw waren er meer toverijprocessen van er voor en er na. Na de scheuring van
de Nederlanden in 1579 was de toverijvervolging in de noordelijke gewesten
feitelijk voorbij. In totaal zijn minstens 200 mensen (vooral vrouwen) gedood
op grond van toverij. In de noordelijke Nederlanden betekende, eerder dan
elders in Europa, beschuldigingen van toverij niet langer een dodelijk
gevaar.
Er was een
grote groep mensen tussen de overtuigde katholieken en overtuigde
protestanten.
De
Hervormingideeën van Erasmus, Luther en Zwingli circuleren rond 1520 alleen
onder geestelijken en intellectuelen. Doch er sijpelde wat door naar bredere
lagen van de bevolking:
·
door priesters die zich
kritisch uitlieten
·
door liederen,
gesprekken, pamfletten
·
door ketterpublicaties
ontstonden discussies
·
door openbare
terechtstellingen, die inderdaad begonnen met geestelijken
Bij hoog en
bij laag was er een onbestemd antiklerikalisme, dat vooral gericht was op
alle kerkelijke handelingen waarvoor de gelovigen geld moesten afstaan.
Zo was er ca.
1530 voldoende bodem voor de Anabaptisten om aanhangers te werven: vanuit
Emden, de leider is Melchior Hoffmann, die in 1530 ruim 300 personen
herdoopte. Hoffmann stelde Jan Volckertsz Trypmaker als ‘oudste’ of
‘bisschop’ aan; deze wist rond Amsterdam veel aanhangers te verwerven,
doch hij werd in 1531 reeds onthoofd. Een nieuw charismatisch figuur was de
uit Haarlem afkomstige Jan Matthijsz. (†
1534). In februari 1534 kwam de stad Munster in de macht van de dopers, en
i.v.m. de eindtijdverwachting werd Munster de stad der behoudenis. Duizenden
wilden naar Munster, maar vaak werden hele groepen onderschept en
teruggestuurd. Doch de wederkomst bleef uit, en de troepen van de bisschop
(de echte) belegerden Munster. Na de dood van Jan Matthijsz werd de rol van
profeet overgenomen door Jan Beukelsz van Leyden (1509-1536).
In 1535 vonden
bizarre gebeurtenissen plaats in Nederland:
·
bij Delfzijl
presenteerde schoenmaker Herman zich als God de Vader: een paar honderd
mensen werden gedoopt.
·
in Amsterdam ging een
groep dopers naakt over straat, al ‘wee’ roepend
·
op Eerste Paasdag namen
300 dopers een klooster bij Bolsward in, waarop een bloedige herovering
volgde.
Op 25 juni
1535 viel Munster, en de populariteit van de beweging verdween als sneeuw
voor de zon.
Vanaf 1525, en
nog sterker na 1550, nam het aantal bewoners van kloosters en soortgelijke
huizen duidelijk af.
Herstel van
het Anabaptisme werd geïnspireerd door Menno Simons, en dit herstel vond
plaats over het grootste deel van de Nederlanden. In de Zuidelijke
Nederlanden viel dit samen met de verbreiding van het Calvinisme. Beide
lijken hun aanhangers te hebben gerekruteerd uit dezelfde groep van mensen:
geïnteresseerd als ze waren in praktische vroomheid, die paste bij hun
maatschappelijke bezigheden. Verschil tussen de twee groepen is er vanaf de
beeldenstorm, waarvan de calvinisten de motor waren. Vóór
1566 bestonden er in de Noordelijke Nederlanden, behalve in Zeeland, nog geen
calvinistische gemeenten. Nog vóór
de komst van Alva in 1567 waren veel dopers en calvinisten al naar het
buitenland gevlucht: Duitsland en Engeland. Na 1572 kwamen veel ballingen
weer terug, eerst naar Holland en Zeeland, na 1576 ook naar de andere
gewesten. Vanaf 1585 (val van Antwerpen) vertrokken velen uit de zuidelijke
Nederlanden richting noorden.
De Lutherse
gemeente van Antwerpen verplaatste zich grotendeels naar Amsterdam. De
calvinisten en dopers verspreidden zich meer over de Noord-Nederlandse steden
en het platteland.
De
Zuid-Nederlanders waren strenger in de leer, zowel bij de calvinisten als bij
de dopers, wat bij beide tot spanningen leidde, en bij de dopers tot een
aantal splitsingen. In feite ook bij de calvinisten als we naar het conflict
tussen de Remonstranten en de Contra-Remonstranten kijken.
De Unie van
Utrecht 1579 zei dat…..een yder particulier in sijn religie vrij sal moegen
blijven……., en aan dit idee van de persoonlijke gewetensvrijheid zou
nimmer worden getornd. Doch dit hield niet in dat er een onbeperkte vrijheid
van godsdienstuitoefening zou
zijn. De uitoefening mocht niet uitbundig zijn, en moest in onopvallende
huizen plaatsvinden: als anderen er maar niet veel van merkten.
Tijdens het
Twaalfjarig Bestand was er bij de Gereformeerden een crisis tussen de
Remonstranten en de Contra-Remonstranten, die in het voordeel van de laatste
uitviel, en bevestigd werd met de Nationale Synode van 1619.
Zeeland,
Drenthe, Friesland, Groningen: tegen 1650 meer dan 80% protestant.
In Holland,
Utrecht, Gelderland en Overijssel was 45-55% protestant.
Vanaf 1580
kwam er beslag op geestelijke goederen, fondsen die traditioneel werden
gebruikt voor het onderhoud van kloosters en kapittels, en voor de betaling
van pastoors en kosters. Gedeeltelijk werden de opbrengsten gebruikt voor de oorlogsvoering, doch in principe bestemd voor
alimentatie aan gewezen monniken en nonnen, en de salarissen voor predikanten
en schoolmeesters. Zo werden de salarissen van de professoren van de
universiteit van Leiden betaald uit de opbrengsten van de voormalige abdij
van Egmond.
Door de nieuwe
universiteiten en hoge scholen ontstond er een netwerk van
predikantenopleidingen.
In de 16e
eeuw was er lang een spanningsveld tussen de overheid (controle over de
gereformeerde kerk) en de kerk (wilde autonomer zijn).
Dit verschil
in opvattingen zien we terug in de strijd tussen de Remonstranten /
Arminianen (die een grotere rol voor de overheid wenste) en de
Contra-Remonstranten / Gomaristen (een grotere rol willen in de eigen
beslissingen, wat overigens niet lukte).
De
Contra-Remonstranten na de Synode van 1619:
·
de canones (leerregels)
werden vastgelegd
·
de Nederlandse
Geloofsbelijdenis van 1561 werd bevestigd
·
de Heidelbergse
Catechismus van 1563 werd bevestigd.
Tevens werd
besloten om te komen tot de 'Statenbijbel'.
Ook werd
besloten tot handhaving, in lijn met de calvinistische traditie, van de vier
kerkelijke ambten:
·
predikant (dienaar des
woords)
·
doctor (in de praktijk
hadden zij een professoraat aan een van de theologische faculteiten.
·
ouderling
·
diaken (armenverzorger)
Behalve de
doctor zat de rest in de kerkenraad.
Maar de grip
op benoemingen door de overheid werd gehandhaafd. De Staten-Generaal liet na
1619 geen Nationale Synode meer toe.
De
“rangorde” van de religieuze groeperingen:
1.
gereformeerde kerk
2.
doopsgezinden en lutheranen
3.
remonstranten (na de dood van Maurits)
4.
katholieken
5.
de niet-christenen (dit sloeg vooral op de joden).
Vanaf 1566 en
1572 zijn veel katholieke geestelijken naar Duitsland gevlucht, of verdwenen
ze in de burgersamenleving. Zo’n 250 pastoors werden predikant. Paus en
Koning gingen de Republiek zien als ‘zendingsgebied’. De aartsbisschop
van Utrecht overleed in 1580. Zijn waarnemer, de deken van het domkapittel,
droeg in 1583 zijn bevoegdheden als vicaris-generaal over aan de priester
Sasbout Vosmeer. (1548-1614).
De
activiteiten ten gunste van de Noord-Nederlandse katholieken werd
‘Hollandse zending’ genoemd. De opvolger van Vosmeer (na zijn dood in
1614) als apostolisch vicaris en aartsbisschop was Philippus Rovenius
(1574-1651). Rovenius verdeelde zijn gebied in aartspriesterschappen
(ongeveer als dekenaten), o.l.v. aartspriesters. De plaatselijke autonomie
van de pastoors was relatief groot.
Na de
inlijving van Portugal (1580) en de val van Antwerpen (1585) kwamen veel ‘marranen’
naar de Republiek (Iberische joden die onder dwang de christelijke religie
hadden aangenomen); in de Republiek werd hen al vrij spoedig toegestaan de
joodse religie uit te oefenen. Deze zuidelijke joden (sefardim) waren sterk
in de handel vertegenwoordigd; in 1639 verenigden enkele sefardische groepen
zich in de gemeente “Talmoed Tora”.
Vooral vanaf
1635 kwamen veel Duitse en Poolse (asjkenazische) joden, op de vlucht voor de
ellende van de Dertigjarige oorlog. Zij verenigden zich in eigen gemeenten.
De joden (beide groepen) behielden wel een aparte juridische status in de
Republiek: wel handel, maar veel beroepen waren voor hen ontoegankelijk; zo
bleven bijvoorbeeld over de beroepen van koopman, boekdrukker, apotheker,
chirurgijn, makelaar, juwelier of slager. De meeste asjkenazische joden waren
straatarm.
De steden
waren vrij hun eigen beleid t.a.v. joden te bepalen. Zo werden zij
bijvoorbeeld tot 1789 uit de stad Utrecht geweerd. Heel anders was het bezoek
dat Frederik Hendrik in 1642 aan een Amsterdamse synagoge bracht.
Getallen: in
Amsterdam waren
·
in 1675 ca. 7500 joden
·
in 1780 ruim 20.000,
ruim 6x zoveel
Duits/Poolse als Portugese, en tezamen ongeveer de helft van alle joden in
Nederland.
Andere steden
met belangrijke joodse gemeenten: o.a. Amersfoort, Den Haag, Rotterdam,
Leeuwarden.
De religieuze
hiërarchie van de Republiek: de zorg voor de armen en wezen was in de 16e
eeuw gecentraliseerd: de verantwoordelijkheid lag bij de overheden. Daarnaast
bleven particuliere en kerkelijke armenfondsen voorbestaan, ook in de 17e
eeuw. Echter in de loop van de 17e eeuw gingen de overheden deze
zorg uitbesteden aan elk van de diverse religieuze groepen. Dat betekende
officieuze erkenning door de overheden van die verschillende religieuze
groepen. Maar zo raakte ook het humanistisch ideaal van een algemene
armenzorg op de achtergrond. De gereformeerde diaconie of armenzorg kreeg een
openbaar karakter.
De publieke,
gereformeerde kerk werd geen staatsgodsdienst: niemand werd bij geboorte
automatisch ingelijfd, of was verplicht later lid te worden. Als je geen lid
was van de gereformeerde kerk had dat wel consequenties:
·
je had geen toegang tot
het Avondmaal
·
geen recht op de
publiek-kerkelijke armenzorg
·
geen toegang tot
publieke ambten
·
het lidmaatschap van
een gilde viel buiten je bereik
·
geen poorterrecht
De
gereformeerde kerk was bereid de rituelen aan alle christenen aan te bieden,
doch hier stond niet iedereen voor open. Tot in de 17e eeuw hadden
velen hun weg in het geloof nog niet gevonden: er waren dus zielen te winnen!
Geloofsafval
binnen gemengde huwelijken kwam vaak voor, zo ook bij beroepen waar de
werkgever wel ‘de goede richting’ aangaf.
De
Statenbijbel die in 1637 verscheen, heeft bijgedragen aan het ontstaan van
een Nederlandse eenheidstaal. De Statenbijbel werd niet gelezen bij
Lutheranen en katholieken, wel bij doopsgezinden, remonstranten en natuurlijk
bij gereformeerden. De doopsgezinden hebben wel lang de ‘Biestkensbijbel’
uit 1560 benut, die weer te herleiden is tot de bijbelvertaling van Luther.
In kerkelijk
verband brachten de lutheranen een nieuwe bijbelvertaling tot stand: een
gereviseerde Nederlandstalige Lutherbijbel, die in 1648 gereed kwam; v
De
rooms-katholieken erkenden alleen vertalingen naar de Vulgaat, en gebruikten
sinds 1599 de zgn. ‘Moerentorfbijbel’. Maar onder hen nam de bijbel niet
die centrale plaats in die hij onder protestanten bezat.
Onder de
gezagsdragers waren interconfessionele echtverbintenissen niet populair.
Tussen joden en christenen zelfs verboden. Rechtsgeldig was elk huwelijk als
het door een gereformeerde predikant was bevestigd. In feite trad de
predikant dan op als een soort ambtenaar. Vanaf de late 16e eeuw
kon men in Amsterdam voor het sluiten van een echtverbintenis al kiezen
tussen de Kerk en het stadhuis: in christelijk Europa een unieke situatie!
Deze keuze gold lang niet in de gehele Republiek!
Doopsgezinden
kenden een verbod op ‘buitentrouw’ : gemengde huwelijken.
Rooms-katholieken
en gereformeerden erkenden over en weer het door hun kerkelijke
functionarissen toegediend doopsel.
Volgens de
doopsgezinden diende de doop bewust te worden ondergaan als iemand
volwassenen was.
Zo ook bij de
‘Collegianten’: rond 1620 onder remonstrantsgezinden als vrije
geloofsgemeenschap ontstaan begon dit college weldra de doop door
onderdompeling te verrichten (‘dompelaars’). Zij vergaderden meestal in
Rijnsburg. Ook in Hollandse en Zeeuwse steden werden plaatselijke colleges
opgericht, meestal door welgestelde burgers. Onder hen relatief veel
doopsgezinden. Hun aantal was klein, en al rond 1700 stelde de beweging
weinig meer voor.
De
collegianten hadden banden met de uit Polen afkomstige Socinianen: de
volgelingen van de Italiaan Fausto Sozzini (1539-1604): ook zij hadden de
volwassen doop door onderdompeling. Vooral hun theologische opvattingen
maakten de Socinianen een uiterst omstreden groep: zij ontkenden de
drie-eenheid. In de jaren 1590 vonden hun opvattingen de weg naar de
Republiek. Vooral doopsgezinden voelden zich aangetrokken tot het
Socinianisme, hoewel aanvankelijk remonstranten daarvan werden beschuldigd.
Hadden de
doopsgezinden e.a. de volwassendoop, ook andere geloofsgroepen kenden de
rituelen waarmee de bewuste keus werd gemarkeerd:
·
de gereformeerden
legden de belijdenis van het geloof af
·
de katholieken
ontvingen van de bisschop het vormsel; als teken van overgang naar de
volwassenheid was het ontvangen van de communie veel belangrijker
·
de joden kenden als
initiatieritueel de bar mitswa (uitsluitend voor jongens)
Gering in
aantal waren de “Vrienden” (quakers).
Ook gering in
aantal: de Boheemse of Moravische Broeders (hun leidsman was Comenius) en de
Engelse separatisten (Pilgrim Fathers), die in
1620 naar Noord-Amerika vertrokken.
Bij de
Collegianten bezat iedere deelnemer de zgn. libertas prophetandi, de vrijheid
van profeteren, zoals de doopsgezinden dit ook kenden.
Toezicht op de
levenswandel:
·
gereformeerden:
tijdelijke ontzegging van de toegang tot het Avondmaal; zelden maakten de zij
gebruik van de mogelijkheid tot ‘afsnijding’ of excommunicatie
·
tucht bij de
doopsgezinden:
o
de ban (uitstoting)
o
de mijding (verbod op
de omgang met de gebannenen)
·
in de joodse
gemeenschap:
boete
o
ban
De Menisten
(doopsgezinden) kenden een aantal verboden:
·
geen wapens dragen
·
geen eed zweren (voor
bijvoorbeeld een rechtbank, of een eed van trouw)
·
geen overheidsambten
vervullen
In de 17e
eeuw woonden familie en buren het overlijden bij, zowel bij protestanten als
bij katholieken, plus bij de laatsten ook een priester. In
de loop van de 18e eeuw kreeg het sterven een privé-karakter.
Omdat de
overheid bedevaarten tegenwerkte, weken de katholieken uit naar ’t
buitenland, zoals Kevelaer. Toch
bleef onder de protestanten sommige heiligendagen in stand: St. Nicolaas, St.
Maarten. Zowel bij
protestanten als katholieken bleef het ‘bovennatuurlijke’ een rol spelen.
Tussen 1650 en
1850 was zo’n 55% van de inwoners van de Noordelijke Nederlanden
gereformeerd. Ca. 37% was Rooms-katholiek. Het aantal doopsgezinden en
remonstranten liep gestaag terug.
In de loop van
de 17e eeuw, toen de gereformeerden vaste bodem in de maatschappij
hadden verworven, mochten anderen hun kerken en ook synagogen bouwen.
·
Gisbertus Voetius
1589-1676: Oude en Nieuwe Testament waren even belangrijk
·
Johannes Coccejus
1623-1669: hij vond het Oude Testament minder belangrijk door de komst van
Christus
De religieuze
fragmentatie van de Republiek bracht mensen naar voren, die de idee van de
menselijke rede als middel tegen de versplintering zagen. Anderen lieten zich
inspireren door de ‘beademing van de Geest’ en zochten naar algemeen
toegankelijke en universeel inzichtelijke geloofswaarheden.
Er waren veel
verwachtingen:
·
dat het joodse volk
zich zou bekeren, eventueel na de ondergang van het katholicisme en de islam
·
het chiliasme
verwachtte een 1000-jarig vrederijk
·
Lodewijk XIV zou zich
tot het protestantisme bekeren, waardoor de Hugenoten terug konden keren.
Na 1750
raakten de verschillen tussen de voetianen en coccejanen op de achtergrond.
Van groter belang werd het onderscheid tussen ‘orthodoxen’ en
‘verlichten’, waarbij zich in beide stromingen piëtische
en rationele varianten voordeden.
Tot aan het
einde van de 18e eeuw bleef de dreiging van ambtontzetting,
ontslag, boete, gevangenisstraf of verbanning boven het hoofd van
vrijdenkers, critici en eigenzinnigen hangen, kortom van hen die te ver
gingen in het en plein publiek verkondigen van zijn eigen afwijkende mening.
Eind
17e eeuw kwam het pi
De kerkelijke
en politieke overheden zagen er een gevaar in dat deze beweging de
georganiseerde kerk aan kon tasten, en was daarom uiterst verdacht.
De Franse jezuïet
pater Jean de Labadie (1610-1674) was via het jansenisme overgegaan tot het
calvinisme, en werd in 1666 naar Middelburg beroepen. Hij fulmineerde tegen
de verbasterde volkskerk, en vormde na zijn afzetting als predikant in 1669
een piëtistische groep. De kloosterachtige gemeenschap streek na vele
omzwervingen neer in het Friese Wieuwerd om in 1744 uiteindelijk van het
toneel te verdwijnen. Het
labadisme heeft als zodanig geen bedreiging voor de gereformeerde kerk
gevormd, wel was ze bepalend voor de afkeer van separatisme en sektarisme.
Met de afscheiding van De Labadie had meteen ook de beweging van de ‘Nadere
Reformatie” het pleit in kerk en politiek verloren.
Ook bij de
rooms-katholieken boven de grote rivieren zien we puriteinse trekken: de
katholieke nadere reformatie: vooral onder de seculiere clerus, en die
aansloot bij de theologische traditie van Augustinus: nadruk op het
onvermogen van de mens, de juiste houding jegens God was waardevoller dan
welke uiterlijke handeling ook. Schriftlezing was voor hen belangrijk. Deze
serieuze godsdienstigheid kwam op gespannen voet te staan met die van met
name jezuïeten en franciscanen. De puriteinen vonden berouw uit angst niet
voldoende, ze eisten berouw uit overtuiging. De puriteinse seculieren vonden
de communie en de absolutie na de biecht een veel serieuzere zaak dan de
regulieren. De seculieren werden als jansenisten beschouwd.
De jansenisten
lieten zich inspireren door Augustinus, terwijl de naam zelf verwijst naar
Cornelis Jansenius (1585-1638), een uit Gelderland afkomstige Leuvense
theoloog. In 1713 volgde een pauselijke bul, die vele jansenistische ideeën
afwees. Het Nederlandse jansenisme mondde uit in een schisma, toen in 1723
het Utrechtse vicariaat zelf overging tot de verkiezing van een
aartsbisschop, die vervolgens een niet door Rome erkende wijding ontving: dit
werden de later zo genoemde oud-katholieken, en het schisma duurt tot op
heden voort.
Ondanks het
verbod van de Staten-Generaal van een Nationale Synode (na de Dordse van
1619) werden er wel, met toestemming van de gewestelijke staten,
‘correspondenties’ tussen de provinciale synoden opgezet en werd de
gereformeerde kerk, ook door de mobiliteit van de predikanten, een
‘nationale’ instelling.
Theologisch
onderricht: allerlei gewestelijke academies, en stedelijke ‘illustre’ (doorluchte)
scholen. Aan de laatste konden studenten geen doctoresgraad behalen.
Predikantenopleiding:
·
Deventer Athenaeum
(1630)
·
Amsterdamse Athenaeum
(1632)
·
Utrecht in 1634 een
theologische faculteit, 1635 tot universiteit
·
in 1648 werd de
illustre school in Harderwijk ook een universiteit
·
Nijmegen universiteit
1655-1679
·
Breda: illustre school
(1646-1669)
·
Den Bosch: illustre
school (1636-1810)
·
Maastricht: illustre
school (1682-1795)
Remonstranten
hadden sinds 1634 een ‘seminarium’ te Amsterdam, waar na 1704 veel
doopsgezinden de opleiding volgden. In 1735 kwam er in Amsterdam een
kweekschool voor doopsgezinde voorgangers.
Lutherse
predikanten moesten hun opleiding in Duitsland volgen.
Rooms-katholieke
geestelijke verzorgers waren aangewezen op katholieke enclaves of op het
buitenland. Daartoe waren er ‘jezuïetencolleges’:
·
Maastricht 1575
·
Emmerik 1592
·
Den Bosch 1610-1629
·
Roermond 1611
·
Breda 1625-1637
De opheffing
van de jezuïetenorde in 1773 leidde tot sluiting van die van Maastricht,
Emmerik en Roermond.
De seculiere
priesters van de Hollandse Zending en de generaliteitslanden werden
universitair geschoold in Rome, Dowaai, Keulen en vooral Leuven. Roermond had
een eigen seminarie, maar ze konden ook terecht in Antwerpen, Gent, Brugge.
De Nederlandse
jansenisten stichtten in 1726 een eigen seminarium te Amersfoort.
Door de steeds
betere opleiding verbeterde de status van de predikant, en ging hij behoren
tot de brede, stedelijke middengroep van ambtenaren, ambachtslieden en
winkeliers. In de gereformeerde kerk was het beroep van predikant geen
vetpot: een plattelandspredikant kwam op gemiddeld zo’n 500 gulden per jaar
(een gezin kon in die tijd net leven van 300 gulden per jaar), maar een
Amsterdamse stadspredikant kwam op zo’n 2000 gulden per jaar, en in de
laatste situatie leverde het een status op te vergelijken met een
legerofficier of een koopman.
Die verbeterde
status gold ook voor pastoors en rabbijnen.
Sinds het
Concilie van Trente streefde men naar een intensivering van de betrokkenheid
van leken. Bekend waren de
‘kloppen’ of ‘klopjes’: ongehuwde katholieke vrouwen of weduwen, die
een religieus leven leidden, maar die niet aan een gelofte waren gebonden.
Deze groep kon door het kloosterverbod in de Republiek niet intreden, dat kon
alleen in buiten de Republiek gelegen kloosters of in enclaves als Megen,
Ravenstein, Gemert en Boxmeer. Zij leverden een belangrijke bijdrage aan het
op peil houden van het katholicisme.
De leken
werden ook ingeschakeld in de publieke kerk: ziekentroosters en
catechiseermeesters.
De reguliere
schoolmeesters vormden de spil van het godsdienstonderwijs. Ook de
schoolmeester ging in de loop van de tijd tot een duidelijke beroepsgroep
behoren.
Na 1658 werden
in de generaliteitslanden rooms-katholieke schoolmeesters toegestaan. In het
zuiden verrezen ook Latijnse scholen, in de eerder genoemde enclaves, en
daarbuiten over de grens.
In de tweede
helft van de 18e eeuw ontstond een nieuw mensbeeld, waarin men
onbelemmerd wilde kunnen onderzoeken en relativeren, kortom meer ruimte voor
de menselijke geest, wat kon botsen met de uitgangspunten van de
confessionalisering.
Wel stond
overal als een paal boven water dat de deugdzame burger een gelovige was:
beschaafd, openhartig en vaderlandslievend. Dat was ‘verlicht’. Het
begrip ‘verlicht’ was synoniem voor beschaving of verfijning. Pas
halverwege de 19e eeuw kreeg het begrip ‘verlichting’ een
antireligieuze betekenis.
In de 18e
eeuw trachtte men op religieus gebied een middenweg te vinden tussen rede en
openbaring, ook wel ‘protestante verlichting’ geheten, in welke discussie
doopsgezinden en remonstranten een relatief grote rol speelden.
De overheid
had in de loop van de 18e eeuw minder moeite dan voorheen met
nieuwkomers op religieus gebied, zoals de Hernhutters, de Hersteld
Evangelische Lutherse kerk, de vrijmetselarij.
Vooral de piëtisten
kregen veel kritiek van de verlichte landgenoten.
De Nationale
Vergadering maakte op 5 augustus 1796 een einde aan de bevoorrechting van de
gereformeerde kerk. Op 5 september 1796 werd aan joden het volledige
burgerrecht verleend.
In 1809 is de
totale bevolking: 2,2 miljoen. Godsdiensten in dat jaar:
·
55,5% hervormden
·
38,3% rooms-katholieken
·
2,8%
lutheraan
·
1,8%
joods
·
1,4%
doopsgezind
·
0,2%
remonstrants
·
0,5%
overigen
In het nieuwe
‘Koningkrijk der Nederlanden’ wilde de overheid van de belangrijkste
religies dat ze gegoten werden in een nationaal, bestuurlijke hiërarchie:
·
1816 Hervormde kerk
·
1816 Israëlisch
genootschap
·
1818 Lutherse kerk
Zo ook was er
voor deze religieuze ordening een minister aangesteld, voor “Zaken van de
Hervormde en andere Erediensten, behalve die der Rooms-Katholieke”.
Met Rome
werden dan politiek-religieuze overeenkomsten of concordaten gesloten.
De orthodoxe
protestant voelde zich in de 19e eeuw sterk in de leus: “God,
Nederland en Oranje”. Hij had moeite met het liberale protestantisme.
De Afscheiding
van 1834 schiep een precedent:
in de 19e eeuw zouden er veel meer vrije kerken verschijnen.
De scheiding
tussen kerk en staat werd nog strikter. De grondwetswijziging van 1848 gaf
een ieder de mogelijkheid zich te ontplooien, ook op religieus gebied.
De kerkelijke
macht van de gemeente verschoof van de lokale notabelen naar het kerkvolk; in
1867 kregen hervormde gemeenteleden, direct of indirect, het recht invloed
uit te oefenen op predikantsberoepingen.
A. Kuypers:
ARP, VU en De Standaard, kwam tot de Doleantie in 1886: gemeenten braken met
de Hervormde Kerk en kwamen de Gereformeerden van 4% (1834 Afscheiding) op 8%
van de bevolking. In 1892 was er een vereniging van Afgescheidenen (die van
1834) en Dolerenden (die van 1886). Wel was hun opleiding apart: resp. Kampen
en VU. De ARP was de eerste politieke partij in Nederland. In 1908 is er een
afsplitsing: de CHU, die conservatiever van aard was.
Orthodoxe
hervormden verenigden zich binnen de Hervormde Kerk in de ‘Gereformeerde
Bond’.
Een andere
groep: ‘bevindelijk Gereformeerden’ wezen de richting van Kuypers af:
want te activistisch; ze richten zich meer op de teloorgegane ‘vaderlandse
kerk’ uit de tijd van de Republiek.
In 1907 vonden
deze mensen zich in de Gereformeerde Gemeenten, met vanaf 1927 een eigen
Theologische School in Rotterdam. Vanuit deze richting werd in 1918 hun SGP
opgericht.
Een aantal
behoudende gemeenten die zich niet aansloten bij de afgescheidenen en
dolerenden bleven zich ook na 1892 afzijdig houden en bestonden voort onder
de naam “Christelijk Gereformeerd”. In 1894 richtten ze een eigen
predikantenopleiding op, vanaf 1919 in Apeldoorn gevestigd.
De
orthodox-gereformeerden zijn sterk vertegenwoordigd in de Nederlandse ‘Biblebelt’,
(Bijbelgordel), die zich diagonaal uitstrekt over Nederland, van Zeeland tot
in Overijssel.
In 1840 is er
de opheffing van beperkingen op de groei van kloosters en dit betekende een
snelle toename van het aantal congregaties.
Predikant J.G.
Geelkerken stelde de vraag of de slang in het Paradijs echt had gesproken;
deze kwestie leidde in 1926 tot een splitsing, en ontstonden de Gereformeerde
Kerken in Nederland (in hersteld verband). In 1946 gingen zij op in de
Nederlands Hervormde kerk.
In 1944 waren
er de “Bezwaarden”, die zich niet aan de synodale besluiten wensten te
houden: Gereformeerde Kerken “onderhoudende artikel 31 van de kerkorde”.
(artikel 31 van de Dordtse Kerkorde zegt: synodale besluiten mochten nimmer
in strijd zijn met het Woord Gods). Deze Vrijmaking (Vrijgemaakten) bestond
uit 11% van de door Kuypers gestichtte Gereformeerde Kerken. Politiek werd
deze richting vertaald in de GPV.
Vanaf 1953
scheidden vanuit de Gereformeerde Gemeenten zich de “buitenverbanders”af,
want ze gingen uit het Kerkverband.
Uit de
vrijgemaakte gereformeerden stapte ca. 20% naar de nieuwe “Nederlands
Gereformeerde Kerken”.
Gereformeerde
Bond is de rechtervleugel van de Hervormde Kerk.
In 2004
ontstond de PKN: Protestante Kerk in Nederland. Als reactie kwam er de HHK:
Hersteld Hervormde Kerk.
In 2000: GPV
en RPF gaan samen in de ChristenUnie.
__________________________________________
_____________________________________
Toevoeging:
Onderstaand
schema laat de belangrijkste ontwikkelingen na 1816 zien.
en een recenter overzicht:
Aanvullingen
hierop zijn:
·
In 1953 stapten uit de
Gereformeerde Gemeenten de “buitenverbanders”
·
In 1967 kwam uit de
Gereformeerde Kerken (vrijgemaakt) (Art.31) voort: de Nederlands
Gereformeerde Kerken
·
Grote beroering gaf het
ontstaan van de PKN (Protestantse Kerk in Nederland) in 2004, waarbij de
Nederlandse Hervormde Kerk, de Gereformeerde Kerken in Nederland en de
Evangelisch-Lutherse Kerk samen gingen. Gevolgen:
o
Ned. Herv. Kerk:
§
deel van de
Gereformeerde Bond binnen de NHK stapt uit
§
er vormt zich een
Hersteld Hervormde Kerk
o
Ger. Kerken in
Nederland:
§
er vormt zich de
Voortgezette Gereformeerde Kerken in Nederland
§
een deel gaat samen met
de Nederlands Gereformeerde Kerken
§
een deel gaat samen met
de Christelijke Gereformeerde Kerken
B. van Gelder
ziet vanaf de intrede van het Calvinisme in de Nederlanden dat er voortdurend
twee hoofdstromingen zijn, die telkens weer in de geschiedenis naar voren
komen om zich te profileren:
·
vanaf Emden 1571
o
de gematigden, niet
rechtlijnigen, geen belijdenisdwang, erasmiaans (Hollandse Natie)
o
vooral
Zuid-Nederlanders en later Franse Hugenoten: precies, hard, voortvarend,
strenge tucht, precieze omschrijving van het vereiste geloof.
·
later zien we:
o
rekkelijken en
preciezen
o
remonstranten en contraremonstranten
o
coccejanen en voetianen
o
toleranten en
obscuranten
o
reveil en groningers
(1834)
o
vrijzinnigen en
confessionelen (1886)
Dissidenten in de Gouden Eeuw.
S.B.J. Zilverberg
Periode vroege reformatie:
·
lutheranen: niet zo belangrijk in de Nederlanden
·
sacramentariërs, een evangelische stroming, die sterke invloed
had ondergaan van moderne devotie en humanisme: het ging hun om bijbelse
vroomheid en verwerping van ceremoniën. Wel een persoonlijk geloof.
·
Bijbels Humanisme: de invloed van Erasmus was: het meer
intellectuele bijbels humanisme, dat streefde naar vernieuwingen in de
godsdienst maar niet in reformatorische zin.
·
Veel meer aanhang hadden de Anabaptisten of Wederdopers: tegen
de kinderdoop; zij wensten een zuiver christelijke gemeente, los van de
wereld, los van de overheid. Een belangrijke prediker was Melchior Hoffmann, die
een spoedige wederkomst van Christus verkondigde, waarna een 1000-jarig rijk
zou aanbreken. In Munster vonden zij hun nieuwe Zion, hetgeen in 1534/1535
uitliep op een tragedie, olv Jan van Leiden. Hun revolutionaire optreden werd
veroordeeld door Menno Simons; hij werd de grondlegger van een vreedzamere
doperse beweging: doopsgezinden of mennisten, die tot 1560 de reformatie in
de Nederlanden bepaalden.
·
Vele hervormingsgezinden emigreerden: Emden en Londen.
·
Circa 1560 bereikte het Calvinisme de Noordelijke Nederlanden:
nadruk op de majesteit Gods en de nietigheid van de mens. De kerk is streng,
maar wel democratisch georganiseerd. Uiterlijkheden in de eredienst werden
verworpen. Zelfstandigheid voor de kerk tegenover de overheid, plus het recht
van verzet tegenover de overheid die te kort schoot in haar christelijke
plichten. (De Lutheranen beklemtoonden juist afhankelijkheid van de vorsten,
en Doopsgezinden verkondigden weerloosheid.)
Meer radicale figuren na 1520:
·
Eligius(of Loy) Pruystinck, die anti-Lutheriaans was . Hij
stond een dualisme voor, waarbij het lichaam zondig kon zijn, maar de geest
niet Zijn medestanders heetten loïsten.
In 1545 werd hij veroordeeld tot de brandstapel.
·
David Joris uit Delft, v.a. 1536, die zich aangetrokken voelde
tot de apocalyptische ideeën van Melchior Hoffmann, maar niets voelde voor
de revolutionaire denkbeelden van de Wederdopers in Munster. Hij beschouwde
zichzelf als de derde David, na Koning David en Christus-David. Toen de grond
hem hier te heet onder de voeten werd, verliet hij de Nederlanden en kwam
uiteindelijk in Zwitserland terecht.
·
Hendrik Niclaes, uit Munster, een spiritualist die zich
beschouwde als profeet. Leden van zijn streng georganiseerde “Huis der
Liefde” zouden zich bezondigen aan seksuele uitspattingen.
·
Hendrik Janssen Barrevelt, genaamd Hiët,
die zich had losgemaakt van Niclaes. Aan uiterlijke zaken werd weinig waarde
gehecht; zijn leer had een zedelijk karakter met een mystieke achtergrond.
·
Sebastiaan Franck
·
D.V. Coornhert, die scherp stelling nam tegen Filips II en zijn
onverdraagzaam katholicisme; hij stond in contact met Willem Van Oranje, hij
ageerde ook fel tegen anti-rooms optreden, en wees predestinatie en onvrije
wil af.
Ideaal van Willem van Oranje: RK
en Protestanten moesten in volledige vrijheid hun godsdienst kunnen
uitoefenen. Dit is niet gelukt; wel was er in de Republiek van de 17e
eeuw een vrijheid van godsdienst die elders niet te vinden was.
In de Republiek was geen sprake
van godsdienstvervolging; ook konden allerlei geschriften gedrukt worden:
o.a. van Spinoza.
Deze houding kwam uit de visie
dat ‘de handel’ heilig was en op de eerste plaats stond.
Twee Leidse hoogleraren:
·
Jacobus Arminius
·
Franciscus Gomaris
Arminianen: meer ruimte voor de
menselijke wil; zij richtten in 1610 een remonstrantie tot de SvH aangaande
hun opvattingen; zij gaven de overheid het recht om te bemiddelen. Ze heetten
vanaf toen ‘remonstranten’. Ze wilden een provinciale synode.
Gomaristen (strenger in de leer:
overheid stond onder de kerk!!) wilden een nationale synode =
contra-remonstranten.
1617: Maurits en SG in het kamp
van de Contra-Remonstranten
Oldenbarnevelt en SvH bij de Remonstranten.
1619 Synode van Dordrecht,
werden de ideeën van de kleinere groep remonstranten veroordeeld.
Remonstrantse predikanten werden afgezet: velen naar de Zuidelijke
Nederlanden, waar ze voor de Remonstrantse Broederschap de grondslag vormden.
Na de dood van Maurits kregen ze de ruimte om weer actief te worden in de
Republiek.
Rijnburgse collegianten, na
1619, door Gijsbert van der Kodde, keerde zich tegen de geordende
predikanten: ieder in de
gemeente, die zich geroepen voelde, zou vrijuit mogen spreken. Hun doop
geschiedde door volledige onderdompeling, het open avondmaal stond voor
iedereen open, ongeacht zijn kerkgenootschap. Onder de volgelingen veel
doopsgezinden van de linkervleugel, maar ook remonstranten. Het belangrijkste
college zat in Amsterdam: Daniël
de Breen en Adam Boreel. Onder de collegianten: veel ondogmatische en soms
ook antikerkelijke christenen, onder hen dus veel verschillende opvattingen.
Hun doop was niet zonder meer verplicht om aan het avondmaal deel te nemen.
Socinianen , genoemd naar Lelio
en Fausto Sozini, startte toen in 1598 Andreas Voidovius (uit Polen) en
Christopher Ostorod (uit Duitsland) in Amsterdam kwamen. Zij verwierpen de
Drie-eenheid, en keerden zich tegen de satisfactieleer: Jezus is voor onze
zonden gestorven. Uit Polen vluchtten velen na de Contra-Reformatie, waar in
1658 het socianisme verboden werd, naar de Republiek.
Quakers kwamen vanuit Engeland,
waar ze werden verdreven. Opnieuw werd er heftig gereageerd door de
gereformeerde predikanten, maar de overheid deed niets.
Jean de Labadie, van oorsprong
katholiek, toen jansenist, tenslotte calvinist. In 1667 was hij voorganger in
Middelburg van de Waalse gemeente; maar hij legde erg veel nadruk op de
zuiverheid van de kerk, op de volmaakte christelijke geloofsgemeenschap: hij
moest weg uit Zeeland. Toen naar Amsterdam, waar velen volgelingen werden:
labadisten, en een christelijk communisme voorstonden. Hij was gedwongen
Amsterdam te verlaten en ging naar Westfalen. Hun houding aldaar (o.a. ideeën
over het vrije huwelijk) deed hun daar ook weer gedwongen vertrekken. Labadie
overleed 1674. Toen vertrok de groep vanuit Duitsland naar het Friese
Wieuwerd, waar de kolonie bestond tot 1738.
Böhmisme,
genoemd naar de Duitse Jacob Böhme, was een mengeling van mystieke en
theosofische elementen. Het kreeg faam door de te Regensburg geboren J.G.Gichtel;
hij had belangrijke volgelingen. De beweging had een chiliastische inslag:
wederkomst van Christus.Een andere bekende Böhmist
was Jan Luyken.
Johannes Rothe, profeet, die
o.a. in 1663 waarschuwde voor het gevaar van Lodewijk XIV, en daardoor in
1672 succes boekte. Hij riep zelfs in iedereen op tot een exodus, die niet
doorging.
Daniël
Zwicker: zijn werk ‘Irenicum Irenicorum’. Hij wilde tot geen enkele kerk
behoren.
Comenius, behalve dat hij zich
met pedagogie bezig hield, zag hij een samengaan van alle verschillende
christelijke kerken in een oecumenische concilie; vooral in zijn werk ‘Unum
necessarium’ (Het enige nodige) getuigde hij hiervan. Hij stierf in A’dam
in 1670.
René
Descartes, Fransman, was uitgeweken naar de Republiek. Hij had cartesiaanse
opvattingen: de Heilige Schrift en de ‘ingeschapen rede’ waren voor hem
vrijwel identiek, waardoor de Openbaringsdienst bij RK+Prot. enigszins in hun
hemd kwamen te staan.
Benedictus de Spinoza, Portugese
jood, was pantheïstisch. Zijn bijbelkritiek was gebaseerd op de wetenschap.
Dit laatste deed ook Isaäc
de la Peyrère.
Heksenwaan: bij katholieken en
protestanten. Nu zeggen we: de heksen zijn slachtoffer geweest van sociale
discriminatie.
1597: de laatste ‘heks’ in
Nederland verbrand.
1610: het laatste heksenproces.
De Waag in Oudewater speelde een
grote rol voor verdachten: wie niet lichter was dan lucht volgens de
weegschaal aldaar, kreeg een certificaat van niet-heks-zijn.
Balthasar Bekker: een bestrijder van bijgeloof, zoals duivels en heksen. Ondankzij / dankzij werd hij uit het predikantenambt gezet.
De
17 Provinciën der Nederlanden.
Men zal het wel nooit eens
worden over het feit welke nu de 17 Provinciën zijn onder Karel V.
Er zijn namelijk verschillende
opties: kijkt men naar de feodale titels van Karel V, wordt gekeken naar de
diverse gewesten uit die tijd, of kijkt men naar de vertegenwoordigers die
bij het aftreden van Karel V aanwezig waren?
Soms hoorden bepaalde gewesten
bij elkaar, maar werden ze apart bestuurd.
Soms vielen gewesten deels onder
een ander gewest.
Het aantal variaties is
aanzienlijk.
Hieronder worden drie manieren
bekeken.
|
|
naar
titels van Karel V |
naar
gewesten in de tijd van de Bourgondische Kreits |
naar
aanwezigheid bij aftreden
van Karel V in 1555 |
|
1.
|
graafschap Vlaanderen |
graafschap Vlaanderen |
Vlaanderen |
|
2.
|
graafschap Artesië |
graafschap Artesië |
Artesië |
|
3.
|
graafschap Henegouwen |
graafschap Henegouwen |
Henegouwen |
|
4.
|
graafschap Holland |
graafschap Holland |
Holland |
|
5.
|
graafschap Zeeland |
graafschap Zeeland |
Zeeland |
|
6.
|
graafschap Namen |
graafschap Namen |
Namen |
|
7.
|
graafschap Zutphen |
graafschap Zutphen |
Brabant met Antwerpen |
|
8.
|
hertogdom Brabant |
hertogdom Brabant |
Limburg
en Land van Overmaze |
|
9.
|
hertogdom Limburg |
hertogdom Limburg en
heerlijkheden Maastricht, Valkenburg, Daelhem |
Luxemburg |
|
10. |
hertogdom Luxemburg |
hertogdom Luxemburg |
Gelre met Zutphen |
|
11. |
hertogdom Gelre |
hertogdom Gelre |
Waals Vlaanderen =steden en
kasselrijen (Rijsel, Dowaai en Orchies) |
|
12. |
markgraafschap
van Antwerpen |
markgraafschap
van Antwerpen |
Doornik en het Doornikse |
|
13. |
heerlijkheid
Friesland |
heerlijkheid
Friesland |
Friesland |
|
14. |
heerlijkheid Mechelen |
heerlijkheid Mechelen |
Mechelen |
|
15. |
heerlijkheid Utrecht |
heerlijkheid Utrecht |
Utrecht |
|
16. |
heerlijkheid Overijssel |
heerlijkheid Overijssel |
Overijssel, Drenthe, Lingen,
Wedde, Westwoldingerland |
|
17. |
heerlijkheid Groningen |
heerlijkheid Groningen |
Groningen |
|
|
|
|
|
|
|
|
verder weg gelegen: |
|
|
|
|
graafschap Charolais |
|
|
|
|
heerlijkheid Salins |
|
|
|
|
graafschap Franche Comté |
|
|
|
|
alleen titulair: |
|
|
|
|
hertogdom Lothrijk |
Maurits werd Prins van Oranje
(28-02-1618) na de dood van Filips Willem (20-02-1618).
Filips Willem werd Prins van
Oranje na de dood van Willem I.
Filips Willem is begraven in
Diest,
Unie van Oranjesteden: Breda,
Dillenburg, Orange, Diest
Maurits dwong Frederik Hendrik
tot een snel huwelijk (Amalia van Solms) vlak voor zijn dood, anders zou hij
FH onterven, ten gerieve van zijn beide nog levende bastaardzonen bij
Margaretha van Mechelen (Willem en Lodewijk).
De trouwerij vond plaats op 04-04-1625. Maurits overleed 23-04-1625
Socinianisme in de Nederlanden
Doopsgezinde Bijdragen (nieuwe reeks 30 - 2004)
Op
5 en 6 november 2004 werd te Leiden een socinuscongres gehouden i.v.m. de 400ste
sterfdag van Faustus Socinus (1539-1604), en was in samenwerking tussen ‘De
Historische kring (Doopsgezind) en het Remonstrants Seminarie tot stand
gekomen.
De
artikelen in deze Doopsgezinde Bijdragen zijn de neerslag van dit congres.
Aart
de Groot: “Fausto Sozzini (1539 Siena- 1604 Luslawice/Polen).
Fausto kwam voort uit een zeer
aanzienlijke familie in Siena (Italië). In zijn jeugd was hij actief lid van
verschillende literaire kunstlievende genootschappen. Zijn studie was gewijd
aan de rechten, en zijn toekomst zou liggen in de
magistratuur, de diplomatieke dienst of aan de universiteit.
Doch
het liep anders. De Italiaanse hervormingsbeweging was verre van een eenheid;
diverse groepjes en groepen moesten noodgedwongen in het geheim opereren. Een
belangrijke tak van de Italiaanse radicale Reformatie waren de zgn.
evangelische rationalisten: antischolastisch, nieuwtestamentisch,
humanistisch. Onder hen was Lelio Sozzini (1525-1562), een oom van Fausto.
Lelio, die persoonlijke contacten onderhield met Calvijn, Bullinger en
Melanchthon, heeft zijn invloed gehad op Fausto, dus ook op het ontstane
Socinianisme. Nog voor de dood van Lelio wendde Fausto zich af van de schone
letteren om zich voortaan te wijden aan de studie van bijbel en godsdienst.
Drie
jaar (rond 1562) verbleef Fausto in Lyon: om ervaring als koopman op te doen
(?) In ieder geval had hij er tijd voor studie.
Daarna
keerde hij naar Italië terug waar hij secretaris was van een rechter en
later van een hertog.
In
1574 verliet hij Italie voorgoed, en trok naar Bazel om zich vrijer te kunnen
uiten. In Lyon was Fausto al losgekomen van de katholieke kerk. In de tien
jaar daarna in Italië moeten we hem beschouwen als nicodemiet
(als Nicodemus: niet openlijk voor zijn geloof uitkomend.)
Al
voor de zomer van 1563 had hij zijn eerste werk voltooid: een commentaar op
het eerste hoofdstuk van het evangelie van Johannes, waarbij hij een poging
deed te komen tot een goede vertaling: “we moeten de Heilige Schrift
uitleggen met de Heilige Schrift”. Lelio e.a. hadden hem de ogen geopend
voor de macht van de antichrist, zoals deze de kerk van Rome betitelde.
“Onze
verlossing rust op Gods goedheid, niet op de verdiensten van Christus”,
aldus Sozzini. Voor de erfzonde zag hij geen bijbels argument. Zo werd
religie een methode om de onsterfelijkheid te verkrijgen door redelijke
betrachting van Gods geboden.
In
Bazel nam de reputatie van Sozzini als denker en debater snel toe, zodat hij
op een gegeven moment gevraagd werd te adviseren bij geschillen die er in
Zevenburgen (Transylvanië)
waren gerezen onder unitariërs aldaar. In het vorstendom Zevenburgen heerste
een unieke godsdienstvrede, dankzij de tolerante koning Johannes Sigismundus,
die duidelijk sympathie had voor het antitrinitarisme. Sigismundus overleed
in 1571; zijn opvolgers echter waren opnieuw trouwe zonen van de moederkerk,
maar zij handhaafden vooreerst de tolerantie-edicten. In de jaren 60 en 70
van de 16e eeuw verzamelden zich ketterse figuren uit alle hoeken
van Europa, die de grond in eigen land te heet onder de voeten was geworden.
Het
debat in Zevenbergen onder de unitaristen ging of en hoeverre Jezus in het
Nieuwe Testament met goddelijke predikaten is geëerd, en vervolgens, of wij
Hem wel mogen aanbidden, want alleen God de Vader is God, Hem mogen we alleen
aanbidden: “God is één”,
zoals de unitarische leus was/is. Dit zgn. non-adorantisme ontketende binnen
het antitrinitarisme een heftig debat. Daartoe kwam Sozzini in 1578 naar
Koloszvár:
ook al is er in Sozzini’s leer geen spoor te vinden van de traditionele
aanbidding van Jezus als God, voor hem houdt de verhoogde Heer toch een
ereplaats in het geloofsleven. Het non-adorantisme kreeg daarna geen ruimte
meer in Zevenbergen.
Opnieuw
werd hij betrokken bij een zaak, nu in het Koninkrijk Polen, waar een
betrekkelijk grote vrijheid voor protestantse dissidenten was. Die vrijheid
werd bevestigd in de in 1573 gesloten confederatie van Warschau. Sinds de
jaren 60 was er een groep anabaptistisch geïnspireerde antitrinitariërs,
de zogenaamde Poolse Broeders.
In
Rakow, bij Kielce, kwam een antitrinitarisch centrum tot ontwikkeling in een
sfeer van libertijns anarchistisch pacifisme. Kritiek van buiten betrof
vooral hun pacifisme: dat gold als landverraad. De Rakovianen zochten vanwege
de aanvallen van buitenaf iemand die deze kon pareren: ze kwamen op Sozzini,
die in 1580 aldaar arriveerde. Sozzini beweerde in deze kwestie dat men de
aardse overheid in alles gehoorzaamheid schuldig was, in zoverre dit niet met
Christus’ gebod strijdig was; een oorlog kon wel rechtvaardig zijn, als je
in die gelegenheid maar niet zei dat je een discipel van Christus was (dus
niet in zijn naam!). De zaak werd in zijn voordeel beslecht.
De
rest van zijn leven is Sozzini in Polen gebleven. In 1586 trouwde hij er.
Jarenlang woonde hij in en bij Kraków;
toen hij met de dood werd bedreigd, nam hij in 1598 zijn intrek op het
landgoed van een vriend in Luslawice, waar hij zijn laatste jaren doorbracht.
Toch werd hij niet opgenomen in de gemeenschap van de kerk van de Poolse
Broeders, omdat hij niet kon instemmen met hun anabaptistische ideeën over
de doop: voor Sozzini kon de doop als noodzaak voor toelating tot de
kerkgemeenschap geen verplichting zijn, want het stond niet in de Bijbel.
Zijn
kerkopvatting kan worden gekarakteriseerd als “acontiaans”: liberaal,
anticonfessioneel, open. Acontius pleitte er voor dat de kerken zich zouden
verenigen op enkele hoofdpunten (necessaria). In de non-necessaria was de
gelovige vrij. Maar daar was de tijd nog lang niet rijp voor.
Toch
gingen in de tweede generatie de theologen van de Poolse Broederschap zich
richten op Sozzini. In de jaren 1601 en 1602 besprak hij met hen allerlei
punten uit de geloofsleer en ethiek. De Poolse Broeders werden Socinianen.
In
zijn Poolse jaren was Sozzini als auteur zeer productief: geschriften,
briefwisselingen.
Voor
Sozzini was van het grootste belang: de individuele menselijke
verantwoordelijkheid: realistisch, pragmatisch, humanistisch.
Mark
J.H. Aalderink: “Socinianisme als religie van de rede.”
De
gereformeerde theoloog Abraham Heidanus (1597-1678) was één
van de vroegste aanhangers van de filosoof René
Descartes (1596-1650), wat opmerkelijk mag worden genoemd, gezien alle
scherpe reacties op Descartes van vele belangrijke theologen uit die tijd,
zoals Voetius en Revius.
Nog
in een postuum gepubliceerd geschrift vond hij dat juist de cartesiaanse
filosofie en vooral diens psychologie een goed theoretisch model leverde om
het ontstaan van allerhande bijgeloof, ketterijen en atheïsme te verklaren. Als aanhangsel bij dit geschrift vinden we ook een
‘Verhandeling over het socinianisme” wat wordt gezien als een van de
origineelste aanvallen op het socinianisme. Heidanus had al in een vroeg
stadium de fundamentele rol van de rede in het socinianisme onderkend. Ook
vond hij dat de remonstranten in deze in de zelfde richting gingen als het
socinianisme, alleen niet zo ver. Hij vond dat door de belangrijke rol van de
rede de christelijke godsdienst veranderde in een soort christelijke
(rationele) ethiek. Heidanus waardeerde het werk van Descartes, omdat deze
aan het geloof en de openbaring een op zichzelf staande positie toekende,
waar de filosofie niet zou mogen binnendringen: dat het verstand aan de
filosofie wordt gerelateerd, en aan de wil het geloof, dat wezenlijk uit
gehoorzaamheid zou bestaan. In 1656 werd zelfs door de Staten van Holland een
resolutie aangenomen, waarin officieel een scheiding tussen theologie en
filosofie werd voltrokken! Heidanus had een belangrijke hand gehad in het
advies hierover van de Leidse theologische faculteit.
Heidanus
wilde tot de kern van het socinianisme doordringen, om ze zo des te
effectiever te kunne bestrijden. De kern was, dat Socinus – volgens
Heidanus – van mening was de juiste weg tot de onsterfelijkheid te hebben
ontdekt. Zijn theologie was ‘niets anders dan een spel van de menselijke
rede, geboren uit het verstand van de wereldse wijsheid en een verbeterd
voorbeeld van de natuurlijke theologie’. Het liep uiteindelijk uit op een
christelijke ethiek. Omdat ’t alle ketterijen en sekten kon omvatten,
noemde Heidanus het “de ketterij van alle ketterijen”.
Socinus
zelf ontkende geheel dat het verstand als bron van theologische kennis moest
worden gezien: werkelijke godskennis berustte enkel op de overlevering en
openbaring, en kon niet door de rede op zichzelf verkregen worden.
Na
Socinus kwam er echter wel steeds meer ruimte in het socinianisme voor de
rede en filosofie als bron van theologische kennis.
Wiebe
Bergsma: “Bogermans voorbeeld? De bekeerde sociniaan Jacobus Lautenbach.”
De
predikant Bogerman (1576-1637) wordt hier beschreven als iemand die op papier
en in de praktijk katholieken, doopsgezinden, arminianen, socinianen (vorstianen)
en neutralisten fel bestreed. Hij was de onbetwiste leider van de Leeuwarder
gereformeerde kerk, waar hij van 1604 tot 1636 predikant was. Op zijn oude
dag werd hij benoemd tot hoogleraar in Franeker. Bogerman werd door anderen
(niet de minsten) er van verdacht een inquisitie te willen opstarten tegen
alles wat niet gereformeerd was, zo fel was hij in het bestrijden van
niet-gereformeerden. De lijn in dit artikel gaat over Jacobus Lautenbach, die
de Nassaus goed kende, in Leeuwarden president van het Fries-Nassause
krijgsgerecht. Het bleek dat hij al jaren sociniaan was, en werd geëxcommuniceerd.
Hij vluchtte naar Ameland, maar kwam uiteindelijk terug tot ‘het regte
geloof’.
Peter
G. Bietenholz: “Erasmus en het zeventiende-eeuwse antitrinitarisme”. Het
geval Daniel
Zwicker en Daniel de Breen.
Erasmus
was tot de overtuiging gekomen dat de ingewikkelde doctrine van de
drie-eenheid niet vanuit de bijbel bewezen kon worden. Dit deed hem nog meer
op zoek gaan naar de meer spontane spirituele ontmoeting met de Zoon van God.
Zwicker
gebruikte Erasmus’ Nieuwe Testament om zich te voorzien van unitarische
argumenten.
Bij
De Breen zien we veel meer empathie met het hart van Erasmus’
overtuigingen, waarbij spiritualiteit en christelijke ethiek meer aandacht
krijgen dan de theologie. Ook Erasmus’ pleidooi voor voorzichtigheid en
terughoudendheid krijgt bij De Been een prominente plaats.
Wiep
van Bunge: “De bibliotheek van Jacob Ostens: spinozana en sociniana.”
Ostens
had zich als chirurgijn in Rotterdam gevestigd, was collegiant, doopsgezind
en neigde tot het socinianisme. Hij ging voorop in de strijd tegen de Nadere
Reformatie. Hij stond in contact met Spinoza. Ostens is interessant omdat er
een veilingcatalogus is gevonden van zijn boekenbezit. Daaruit blijkt niet
alleen een fascinatie voor Spinoza, maar eveneens een grote vertrouwdheid met
het Nederlandse cartesianisme.
De
Poolse geleerde Ogonowski is van doorslaggevend belang in het optreden van de
socinianen; hun verwerping van de door lutheranen en calvinisten aanvaarde
noodzaak om de uitleg van de bijbel in handen te geven van de Heilige Geest.
Daartegenover was voor hem de plaats van het gezonde mensenverstand
doorslaggevend.
Jonathan
Israel vindt zijn radicale Verlichting antireligieus en seculariserend.
Anderen vinden dat er een duidelijke lijn is van het religieuze socinianisme,
richting Verlichting.
Spinoza
en de socinianen hebben overeenkomsten:
- in
zeker opzicht beide rationalistisch
- vóór
tolerantie
- tegen
de vergoddelijking van Jezus
- het
hekelen van ‘Rooms’ bijgeloof.
Eric
H. Cossee: “Meer verschil dan overeenkomst (tussen remonstrantisme en
socinianisme)”.
Er
is veel verwantschap tussen remonstrantisme en socinianisme:
- ze
verwerpen de leer der onvoorwaardelijke voorbeschikking
- kwamen
op voor de vrije wil van de mens
- leggen
nadruk op de praktijk van de vroomheid
- willen
de leerstellingen van het christendom beperken tot de necessaria
Verschillen:
- Socinianisme
fel tegen het leerstuk van de Drie-eenheid; de Remonstranten lieten dit in
het midden
- Socinianisme
was een polemische theologie, terwijl de Remonstranten een irenische
zienswijze nastreefden.
Onder
het hoogleraarschap van de Remonstrant Adriaan van Cattenburgh (1664-1743)
(hij was opvolger van Philippus van Limborch) kwam het tot een breuk met de
Doopsgezinden, door een ongelukkige uitlating over de ‘wederdopers’, en
een bestrijding van hun afwijzing van de eed zorgde er voor dat de
doopsgezinden tot een eigen predikantenopleiding overgingen.
Cattenburgh
wilde duidelijk maken wat de verschillen waren tussen het Remonstratisme en
het Socinianisme, omdat in den lande de mening heerste dat achter de
artikelen van de remonstranten Socinus schuil ging. Hij deed dit in het in
1728 uitgegeven “Specimen” uitgaande van de remonstrantse “Belijdenisse
ofte verklaringhe”, plus van eigen werk; van de socinianen maakte hij
gebruik van de Rakowse catechismus, van de geschriften van Socinus en diens
partijgangers:
- Remonstranten:
Episcopius schreef: de mens heeft een zekere natuurlijke godskennis.
Socinus: de mens heeft geen aangeboren kennis van God: alleen uit de
Schrift werd God gekend.
- Remonstranten:
God is oneindig omdat hij alles vult; in de Schrift wordt de maat van het
goddelijke niet omschreven. Socinus: de onmetelijkheid van God hield de
onmogelijkheid in iets voor God verborgen te houden
- Remonstranten:
God heeft alles van te voren bepaald (toch anders dan Calvijns
predestinatie). Socinus: verwierp de goddelijke voorwetenschap, want dan
had de mens ook geen vrije wil meer.
- Remonstranten:
wel drie-eenheid (Vader, Zoon, Heilige Geest), maar de Vader had de godheid
aan zijn Zoon gegeven, dus de Zoon is aan de Vader gesubordineerd
(onderworpen). Socinus: wees de Drie-eenheid in zijn geheel af.
- Over
voldoening (satisfactie): diende Christus’ zoendood als straf voor de in
zonde gevallen mensheid om zo de verzoening tussen God en de mensen te
bewerken? Behoorde de strafeisende gerechtigheid tot het weten van God?
Remonstranten: geloofden niet zozeer in de straf maar wel dat de dood van
Christus iets bij God had uitgehaald. Socinus: verwierp dit, en zag
Jezus’ dood meer als wegbereiding van de liefde van God voor de mensheid.
- Calvijn:
erkende de godheid van Christus. Remonstranten zaten tussen Calvijn en
Socinus in, want de Socinianen zagen Jezus als ‘ware mens’ en zouden
hem niet als God willen vereren.
- Remonstranten:
zagen de doop als een publieke en heilige rite, en kenden zowel de
kinderdoop als de volwassendoop (de laatste niet door onderdompeling).
Socinus zag de doop als niet strikt noodzakelijk, maar als deze bediend zou
worden, dan vooral aan volwassenen, door onderdompeling.
Joris van Eijnatten: “Vijf
vertogen over ketterij”. (Waarheid, dwaling en de historiografie van het
antitrinitarisme, 1650-1800.)
De
oorsprong van ketterij probeerden sommige schrijvers te leggen in een ver
verleden. Zo waren volgens Hugo de Groot de socinianen opvolgers of nazaten
van Paulus van Samosata, de ketterse bisschop van Antiochië
uit de derde eeuw.
Een
ander beeld: dat de sociniaan weliswaar dwaalde, maar daarom nog wel vroom en
rechtschapen kon zijn.
In
de tweede helft van de 18e eeuw kon men veel objectiever en vrijer
schrijven over de Socinianen, en een eerlijker beeld geven, ook als de
schrijver het niet met ze eens was.
Pas
in de 19e eeuw was er een werkelijk positieve waardering van het
socinianisme te lezen, dankzij liberalisme en modernisme.
Aart
de Groot: “Dirk Rafaëlsz
Camphuysen en het socinianisme.”
Naast
Vader Cats was Camphuysen (1586-1627) in de 17e eeuw voor
protestant Nederland de geliefde dichter. Zelfs nu zijn in het ‘Liedboek
voor de kerken’ gezangen van hem opgenomen. Door de Dordtse Synode als
predikant afgezet was hij daarna bij geen enkel kerkgezelschap aangesloten.
Hij werd wel gehouden voor een Sociniaan. Zijn leven werd getekend door
vervolging, ballingschap, ziekte en armoede. Hij heeft niet meer beleefd dat
zijn liederen zo populair zijn geworden.
Na
de Dordtse Synode werd hij verbannen omdat hij als Arminiaan veroordeeld
werd, en weigerde de Acte van Stilstand te tekenen. Dan volgt een zwervend
bestaan. In 1625 werd hem gevraagd zich te verbinden aan de school van de
Poolse broeders in Krakow, wat hij afwees. De remonstranten probeerden hem
weer aan zich te binden, maar hij zag niets meer in kerkelijke organisaties.
Ondanks
het feit dat hij richting het socinianisme dacht, kan hij niet een echte
socinianist genoemd worden. Wel kent Camphuysen aan Socinus een
voortrekkersrol in de eigentijdse kerkelijke en theologische wereld toe. Hij
zegt dat Socinus hem door een geloofscrisis heeft geholpen door wat deze had
gezegd over de hel en hellestraf voor de goddelozen zoals de gereformeerde
belijdenis leert.
Na
1620 ging Camphuysen sociniaanse geschriften uit het Latijn in het Nederlands
vertalen.
Socinus:
alleen de gelovigen doen na hun dood mee aan de wederopstanding. De
goddelozen blijven dood. De dood zelf is hun straf, ze worden niet door God
opgewekt om vervolgens met de zwaarste straf eeuwig gekweld te worden. Wat
Socinus hier voorstelt, is later ontwikkeld tot de leer van de zogenaamde
‘conditionele onsterfelijkheid’.
Camphuysen
heeft in Socinus een geestelijk leidsman gevonden, en erkende hij de
socinianen als broeders in het geloof. “Iedere Christen kan zalig worden,
mits hij in zijn leven het pad der deugd bewandelt”.
Wim Janse: “Gereformeerd
antisocinianisme.”
Voor
de katholieke kerk en de meeste protestante kerken was het socinianisme het
‘zevenkoppige beest uit de Openbaring'. Ze maakten zich niet alleen
schuldig aan blasfemie, maar maatschappelijk gezien ook aan vredebreuk.
Maar
toch bloeide de sociniaanse boekproductie: in de 17e eeuw
verschenen in de Republiek meer dan 300 sociniaanse uitgaven en vertalingen.
De antisociniaanse polemiek floreerde eveneens: in de Republiek verschenen
tussen 1600 en 1800 meer dan 400 werken, vooral van gereformeerde zijde, maar
ook van remonstranten.
Waarom
vond men die polemiek nodig?
- om
(vooral in Duitsland) studenten te oefenen in het polemische dispuut
- onder
de studenten die over West-Europa uitzwierven was er vaak geheime
unitarische belangstelling
- de
sociniaanse verheffing van de ratio boven de revelatio (openbaring)
betekende daadwerkelijk een reële vernieuwing èn
bedreiging.
- bepaalde
theologen kunnen de behoefte hebben gehad een publieke
rechtzinnigheidverklaring af te leggen, door de verschillen die hen van het
socinianisme scheidden breed uit te meten.
Hoe
keken de gereformeerde antisocinianisten er tegen aan:
- gereformeerden
zagen in socinianen hernieuwers van oudkerkelijke ketterijen
- kernbezwaar
gold de sociniaanse ontkenning van de godheid van Christus en de Heilige
Geest.
- de
gereformeerden spraken over het goed recht van de traditie, oftewel de
geldigheid van wat met wettige consequentie uit de bijbel kan worden
afgeleid.
De meeste gereformeerde antisociniaanse
polemici gaven wel blijk van wetenschappelijke objectiviteit in citeren en
verwijzen.
Ging
het in de protestantse reformatie om de bevrijding uit een institutionele
kerk en van het dogma uit een totalitaire geloofsleer: de socinianen gingen
een stap verder: zij leverden fundamentele kritiek op het Christendom.
Atilla Kis: “Enkele contacten van
Transsylvaanse unitariërs met de zeventiende- en achttiende-eeuwse
Nederlandse samenleving. “
Unitarische
studenten uit Oost-Europa kwamen in de Republiek studeren, en hadden veel
contacten met vooral collegiante kringen. Adam Franck junior was de enige van
deze Transsylvaanse studenten die nooit terugkeerde. Hij maakte een
a-typische carrière. Hij arriveerde in 1660 in Holland en werd rond 1667
editeur van verboden boeken. Rond 1680 kwam hij in nauw contact met mensen
uit de hoogste kringen in Amsterdam, alsmede met het hof in Berlijn en met
progressieve Engelse immigranten. Rond 1690 werkte hij op het General Post
Office in Londen en was plaatselijk agent voor de VOC en WIC. Zijn carrière
bereikte rond 1700 een hoogtepunt: hij werd belast om de onenigheid tussen de
maritieme grootmachten te begeleiden, en aan te sturen op een succesvolle
oorlog tegen Frankrijk.
Rond
1750 liep het contact tussen de Transsylvaanse reisstudenten in de
Nederlanden en de collegiante kringen ten einde, ook omdat voor de studie
theologie aan de Nederlandse universiteiten het weerleggen van
antitrinitarische visies een basistest was. Dit zorgde er ook voor dat
studenten er toe overgingen zich op niet-religieuze studies toe te leggen.
Marius van Leeuwen: “Simon
Episcopius en het Socinianisme.”
Episcopius
verzuchtte in 1626 in een brief: “Sij willen met gewelt dat wij Socinianen
sijn.” Hij heeft zich voortdurend tegen dit soort beschuldigingen verweerd.
Episcopius
was:
- opvolger
van Gomarus als hoogleraar te Leiden
- leider
van de gedaagde remonstranten in de synode van Dordrecht (1618-1619)
- opsteller
van ‘die Belijdenis of verklaring’ (1621)
- eerste
hoogleraar van het remonstrants seminarium (vanaf 1634)
De
Remonstranten t.o.v. het socinianisme:
- de
Heilige Drie-eenheid moet men in het geloof net zo aanvaarden als ze in het
Apostolisch symbolum wordt gepresenteerd.
- over
de godheid van Jezus: in de belijdenis staat dat deze ‘waarachtig eeuwig
God en tegelijk waarachtig en volkomen rechtvaardig mensch is’.
- over
de satisfactieleer: bij Socinus was de menselijke verantwoordelijkheid van
het grootste belang, ze verwierpen de voldoening. De remonstranten zochten
een middenweg: Gods genade stond ook in hun denken voorop; die werd door
Christus, die ‘voor alle ende yeder Mensche ghestorven was’, nabij
gebracht. Maar die genade werd
niet langs de lijnen van een volstrekte, onvermijdelijke voorbeschikking
aan de mensen toebedeeld: mensen werken (al dan niet) mee met die genade, door (al dan niet) te geloven. En:
Christus’ lijden bewerkte iets bij God, ten behoeve van alle mensen. Zo
zocht Episcopius een tussenpositie tussen de klassieke satisfactieleer en
het socinianisme.
- evenals
Socinus stelt Episcopius de bijbelse openbaring voorop.
- Socinus
wilde niets weten van een soort aangeboren godsbesef in de mens; Episcopius
leek toch vast te houden aan een zekere mate van natuurlijke godskennis.
Zo was Episcopius steeds weer gedwongen om duidelijk te maken wat het onderscheid was tussen de remonstranten en de socinianen, en om de eigen positie af te bakenen.
Florian
Mühlegger:
“De reactie van Hugo de Groot op het socinianisme.”
In
1613 schreef Hugo de Groot het werk “Ordinum pietas” om duidelijk te
maken dat de Staten van Holland geen ketterij hadden ondersteund, dit na
aantijgingen van Lubbertus in verband met de benoeming van Vorstius. Hugo
de Groot kaatst de bal naar Lubbertus terug door te spreken over diens
eigenlijke motieven om de Staten van Holland aan te vallen.
Het
volgende werk “Defensio” moest een poging worden om te bewijzen dat de
remonstranten socinianen noch pseudo-socinianen waren. Hij koos met de
satisfactieleer een terrein waarmee hij zich duidelijk kon distantiëren van
Sozzini. Maar de tijd van discussie was bij de verschijning van de
‘Defensio’ reeds voorbij: het theologische conflict nam steeds
duidelijker politieke trekken aan.
In
het volgende werk “De veritate” ontbreken leerstukken zoals die van de
triniteit en de natuur van Christus. Wellicht deed hij dit met opzet omdat
hij ze niet rekende tot de kernpunten van de christelijke leer.
Het
reduceren van dogma’s stond bij hem wel steeds in het teken van de eenheid
van het Christendom. En dat zou weer betekenen dat hij de Socinianen ook als
christenen beschouwde.
Bonny Rademaker-Helfferich: “Een
verschrikkelijk en gruwelijk kwaad”. (Socinianisme
in Deventer; een Deventer pamflettenstrijd van 1669 tot 1671.)
In
1653 waren de calvinisten er eindelijk in geslaagd de Staten van Holland zo
ver te krijgen dat zij een plakkaat uitvaardigden tegen Sozzini’s
‘zielsverdervende leerpoincten’. Met dit plakkaat konden wellicht de
dopersen aangepakt worden.
De
Deventer predikanten wilden in 1669 de mennisten aan een onderzoek
onderwerpen middels een beproefde lijst van twaalf vragen, ooit door de
doopsgezinden zelf opgesteld om de rechtzinnigheid binnen de eigen gelederen
te onderzoeken. Ondanks de gebrekkige antwoorden kwam het nog niet tot een
veroordeling.
Een
nieuwe poging werd ondernomen in 1670 door de publieke mening te mobiliseren
middels een tiental pamfletten, wat doorliep in 1671.
De
kerkenraad was inmiddels in 1670 al tot een veroordeling gekomen, vervat in
een remonstrantie gericht aan de stedelijke overheid, met daarbij een
deductie (gevolgtrekking). Maar toen kwam 1672 en bleken de wederdopers echte
patriotten te zijn. Nadien stonden ze daardoor in hoger aanzien, en kwam er
hun eerste kerkgebouw.
Piet Visser: “De haat-liefde
relatie tussen doperdom en socinianisme in de doperse historiografie.”
Lange
tijd beschikten doopsgezinden niet over een academische opleiding. Tegen het
eind van de 17e eeuw vonden ze hun weg naar het theologisch
onderwijs aan het Remonstrantse seminarium.
Vanaf
1735 zou het eigen lammistische Doopsgezind seminarium in die behoefte kunnen
voorzien.
Doopsgezinden
en Socinianen vonden elkaar in:
- volwassendoop
- weigering
om een eed te zweren
- het
weerloosheidsbeginsel
- bezwaar
tegen het vervullen van overheidsambten
- praktisch
christendom
- hanteren
van een nieuwtestamentisch geïnspireerde morele praktijk
- beklemtonen
van een praktische vroomheid
- de
leer van de vrije wil
- de
rol van de eigen verantwoordelijkheid
- beide
tegenover de calvinistische predestinatieleer
Ze lagen verder uiteen als we kijken
naar:
·
het sociniaanse
antitrinitarisme
·
en hun verwerpen van
de goddelijke natuur van Jezus Christus
·
en de satisfactieleer:
de voldoening van de zonde door Christus’ bloedoffer.
“De
dopersen moesten in hun relatie met het socinianisme voortdurend schipperen
naast de God van Calvijn”.
De
eerste, echt moderne en niet meer met leerstellig vooroordeel behepte studies
over het Socinianisme zijn:
- Wilhelmus
Johannes Kühler:
“Het socinianisme in Nederland” (1912) en
- Jacobus
Cornelis van Slee: “De geschiedenis van het socinianisme in de
Nederlanden” (1914)
Beiden
geven in hun beschrijvingen blijk van 19e eeuws liberalisme en
modernisme.
Een
recente uitgave over de doperse geschiedenis is het zeer omvangrijke
historische handboek van Samme Zijlstra, waarin de periode 1531-1675
beschreven wordt, zonder religieuze bevooroordeling. Hij wilde beschrijven op
welke manier doopsgezinden (meer of minder) succesvol waren in het handhaven
van hun identiteit.
Schrijver
dezes (Piet Visser) zou graag zien dat bij de bestudering van doopsgezinde
identiteiten ook de effecten van uitwisseling en inwerking van ideeën en
ideologieën vanuit allerlei –ismen als stuwende krachten voor
veranderingen tot hun recht komen.
Piet Visser: “Op zoek naar
collegiantische liederen met sociniaanse trekken in Stapels ‘Lusthof der
Zielen’ (1681)."
Claus
Stapel bracht meer dan 300 liedteksten tezamen in zijn “Lusthof der
Zielen” in 1681.
Daarna
was er Hendrik Rintjes uit Leeuwarden die een bundel uitbracht met 122
liederen in 1685 met de titel “Lustprieel der zeeden.”
In
beide liedboekjes is het werk van diverse makers samengebracht.
Bij
doopsgezinden, remonstranten en collegianten waren de liederen en psalmen
bijzonder populair.
Camphuysens
psalmbewerkingen waren in dissenterse kringen zo lang populair omdat “ze
zo’n verademend alternatief boden voor de reumatische ritmes en rochelende
rijmen van Petrus Dathenus”.
In
de eerste druk van Stapels liedboek (1681) is het grootste deel van de
lieddichters van doperse huize, en bijna de helft van de liederen. De rest
komt van remonstrantse en gereformeerde zijde, de laatste vooral uit de hoek
van de Nadere Reformatie.
Het
geheel ademde de sfeer van de, het collegiantisme zo kenmerkende,
interconfessionaliteit.
Een
direct spoor van socinianisme bij Stapel zou kunnen zijn dat specifieke
liederen rond de doop ontbreken.
Sibbe Jan Visser: “Het heldere
licht van de waarheid.” (De briefwisseling tussen Samuel Naeranus en
Martinus Ruarus).
Naeranus
was een remonstrantse predikant, Ruarus een sociniaan.
Ruarus
ziet in het verschiet een vereniging van de Poolse met de remonstrantse
broeders.
Direct
na 1619 nodigden de Poolse broeders de remonstrantse ballingen in Antwerpen
uit naar Polen te komen. Dat aanbod is niet aangenomen. In 1632 zou nog een
officiële poging van sociniaanse zijde worden ondernomen; toen was Ruarus de
leider van de sociniaanse delegatie, maar de gesprekken hadden niet het
gewenste resultaat.
Reden
van de weigering van de Remonstranten om er op in te gaan:
- verschillen
in de leerstellingen:
- unitarische
godsleer van de socinianen
- andere
christologie
- visie
op de verzoening: de remonstranten hadden een meer orthodox standpunt
- op
het terrein van de ethiek hadden de socinianen veelal radicale denkbeelden
- de
kerkpolitieke situatie van de remonstranten in de Republiek, die door de
intensere contacten met de socinianen wel eens precair zou kunnen worden
- het
(aanvankelijk) streng pacifisme van de socinianen: Socinus had om die reden
de opstand tegen Filips II veroordeeld. In de Republiek stond pacifisme
gelijk aan landverraad: omdat je je land niet wilde verdedigen.
L.E.
Tony André:
“Socinus’ portret op een snuifdoos”.
Het
originele portret zou komen uit de villa van de Sozzini’s, buiten Siena
gelegen. De afgebeelde persoon zou Lelio Sozzini kunnen zijn; Fausto had
slechts een snor en een plukje baardhaar op zijn kin. (zie afbeelding van de
boekomslag hierboven)
Het Oud-Hollandsch Huisgezin der Zeventiende Eeuw.
G.D.J. Schotel.
Het Huis.
In
bijna elk huis in de Gouden eeuw kon men één
of meer schilderijen zien hangen, hoofdzakelijk landschappen en
interieurwerken.
Ook
in de 17e eeuw zijn er nog houten huizen in de steden, doch
langzamerhand werden ze steeds meer van steen gemaakt. Aanvankelijk meer
breed dan hoog opgetrokken, later net andersom. De onderste van de meestal
drie verdiepingen was aan de straatkant voorzien van een reeks kleine
vensters, met kleine glazen in lood gezet.
Er
boven was een luifel, waaronder overdag de koopwaar uitgestald stond. De
herenhuizen hadden geen luifel, maar vensters met luiken aan weerszijden van
de deur of poort: gelijkvloers of op het bordes.
Boven
het venster of twee vensters op de derde verdieping was het wapen van de
huisheer, in steen gehouwen. Soms werd dit vervangen door een figuur: passer,
lampetkan etc., waar het huis naar werd genoemd, wat handig was omdat
huisnummers nog niet gebruikt werden. Ook kon de familienaam in steen zijn
gehouwen.
Na
de ingang bevond zich het voorhuis: bij de rijken zag je daar schilderijen,
een brede trap, hertenkoppen, een bank etc. Bij de minder aanzienlijken is
het voorhuis het dagelijks vertrek of werkplaats.
In
de burgerhuizen leidde een stenen gang naar een plaatsje, bleekveld of hofje,
met aan een zijde van de gang een of meer vertrekken. Op de vloeren lagen
Spaanse matten of gekleurde stenen. Als er gasten kwamen kwam er op een klein
deel van de vloer een vloerkleed. Burgerlieden bestrooiden hun houten vloer
met gekleurd fijn zand, in mooie figuren.
Aan
de wanden: van goedkoop tot duur: witte kalk, gladde vierkante steentjes,
tegels met afbeeldingen, schilderijen, zware tapijten met taferelen
Een
stoof werd in de 17e eeuw al gebruikt.
In
de slaapkamers brede, lange ledikanten. Burgerlieden sliepen in hoge
bedsteden, te bereiken met een trapladder; daaronder sliepen de kleintjes:
coets of rolcoets genoemd.
Kasten
konden ware pronkstukken zijn; eind 17e eeuw werden de kasten
langzamerhand vervangen door kabinetten, die geen laden hadden (of een la er
onder), maar wel op hoge poten stonden.
Zilveren
bestek was zeldzaam, meestal van tin.
De kraamkamer.
Lang
voordat een vrouw in het kraambed lag, kwamen de ‘deurzichters’: buren en
vrienden die de kraamkamer kwamen bekijken, waarbij gesnoept en gedronken
werd.
Het personeel der kraamkamer.
Bij
de bevalling was aanwezig de goê-vrouw,
vroê-moeder
of vroede-moeder, van stads- of dorpswege aangesteld; zij ontving een
‘stadswedde’. Zij moest op het stadhuis een eed hebben afgelegd en tot de
ware gereformeerde kerk behoren. Vaak had ze voorrechten: bepaalde accijnzen
behoefde ze niet te betalen; als ze oud werd kon ze een huisje op een hofje
krijgen.
Een
rang lager was de kraamwaarster, baakster of baker. Vaak hield die zich ook
bezig met bijgelovige zaken, maar haar hoofdtaak was het verzorgen van moeder
en kind.
De
derde persoon was de voedster, menne, minne of zuigster, waar echter in de
Republiek alleen in geval van nood gebruik van werd gemaakt. Pas eind 17e
eeuw vonden ouders van stand het gepaster een min in te schakelen.
De
bevalling. Het Kindermaandstik.
Was
de baby op komst, dan werd eerst de moêr
gewaarschuwd, direct daarna familie, buren en vrienden. Dan pas de baker en
de minne. Het was wel belangrijk dat de familie op volgorde van familieband
erbij werd geroepen, want dat lag erg gevoelig.
Na
de bevalling wikkelde de vro
Ondertussen
zijn baker en minne gekomen, en is voor de kraamvrouw kaneel bereid. De vader
zet een kraamheermuts op (pluimmuts) en er worden lekkernijen aan het
gezelschap uitgedeeld.
Elk
belangrijk moment van de zuigeling werd daarna met gasten gevierd. Dat ging
soms zo ver dat er in Leiden in 1445 een keur werd uitgevaardigd om het aan
banden te leggen. Zo geschiedde in de meeste steden.
Maar
begin 17e eeuw raakten de keuren in onbruik en feestte men weer
uitgebreid. De kinderen uit de buurt mochten het kindje een dag na de
geboorte komen bewonderen. Daarbij werd ‘kindermaandstik’ uitgedeeld,
waarschijnlijk ronde koeken, gemaakt van eieren, boter en kaas.
Het
Kloppertje.
Zodra
de geboorte in de buurt rondgezegd was, werd aan de huisdeur het kloppertje
bevestigd: een ebbenhouten plankje, roze-rode geplooide zijde er op, richting
de vier hoeken met in het midden fraai gebloemd kantwerk. Onder het kantwerk
stak een stuk wit papier uit dat ingeval van een meisje bleef zitten; bij een
jongetje werd het weggehaald. Het was een kostbaar bezit, dat er reeds bij
het huwelijk van de ouders was.
Bij
twee- of drielingen werden evenzoveel klappers uitgehangen. Was het kind dood
of de ouders in de rouw dan gebruikte men zwarte zijde.
Bij
minvermogenden overtrok men de deurklink met linnen, op het platteland hing
men een bos palm aan de knop van de deur.
Gebruik
wil (geen wet) dat in de periode dat het kloppertje hing er geen schuldeisers
aan de deur kwamen voor de kraamheer, noch een gerechtsdienaar, dit alles om
de kraamvrouw te sparen.
De Van-tijd.
Negen
dagen na het uithangen van het kloppertje brak de van- of vand-tijd aan (‘vanden’
is bezoeken). Alle
vrienden en buren werden uitgenodigd, de kraamkamer was netjes gemaakt, de
kraamvrouw in haar beste kraamkledij, en het kindje stevig opgebakerd.
De
kraamheer had voor het laatst de kraammuts op. Er werd flink getrakteerd. Na
verloop van tijd kwamen de mannen hun vrouwen ophalen en deelden ook zij in
het feest. Bij vertrek gaf het gezelschap aan de ouders de ‘van-penny’
(hele of halve dukaat).
Eind
17e eeuw werd het ‘vannen’ vervangen door kraamvisites.
Het doopmaal.
In
de deftige kringen ging de herstelde moeder in het begin van de 17e
eeuw na zes weken weer naar de kerk: eerder was ongepast. Als ze dan weer
thuis kwam werd er een begankenismaal aangericht. Al in de 14e
eeuw kwamen er keuren die het aantal mensen bij deze maaltijden beperkte.
Toen deze maaltijden in onbruik geraakten, werd ze vervangen door doopmalen,
die vaak nog kostbaarder werden aangericht. Bij de meer deftigen vond de doop
pas plaats na de begankenis.
De
doop vond plaats voor of na de predikatie, en meestal ’s middags. De
nooddoop thuis door de vroede vrouw of een ander lid van de familie werd niet
voor wettig gehouden. Bij de doop moest de vader aanwezig zijn. Het doopmaal
na de doop leek vaak op een herhaling van de bruiloft, maar nu kon de baby
gepresenteerd worden. Wat op al deze feesten nooit ontbrak was de kaneelpot:
een bokaal met Rijnse wijn en suiker, met daarin i.p.v. een lepel een lange
kaneelstok met linten omstrikt, om te roeren. Was de baby een jongen, dan was
de kaneelstok langer dan wanneer het een meisje zou zijn geweest.
De pillegift.
Pillegift
is een doopgeschenk van de peters en meters aan ’t kind. Bij de rijksten
kon dit een rentebrief zijn in een gouden doos, en vaak ook fraaie
voorwerpen, veelal van goud en/of zilver. Alleen in zeer hoge nood mochten de
ouders het geschenk verkopen.
Kinderspelen.
De
kleine leerde lopen aan de leiband; later gebruikte men keurslijfjes. Ook de
loopstoel was er als hulpmiddel, waarmee naar alle kanten kon worden bewogen.
Een ander type loopwagen stond vast, maar daarbinnen kon ’t kind zich wel
tussen de uiteinden verplaatsen.
Het
spelen gebeurde buiten: binnen was het te deftig, of te klein(!).
Om
een aantal van de spelen te noemen: tetje mijn, evenhouten, barckman,
pick-oly-graafspel, tol drijven met de zweep, kaatsen, schommelen, op stelten
lopen, blindeman- of schuilewinkelspel, rinkellopen, op een riet te paard
rijden, op den rug dragen, vogels aan een touw laten vliegen, het emzerspel,
paar en onpaar, kruis en munt, het knikkerspel, blindemannetje, horenbord,
ganzenbord, het spelletje van de tien heren en tien knechts, haasje over,
puisjen leeft nog, in de bocht of touwtje springen, steentje-beentje, blinde
Gerrit of grijpen in den blinde, het stoke-in-de-hel-spel, het spel van
Acht-moer, het uilenbord hunne Bataafse, kaarspringen op Drie Koningen,
bellen maken of bobbels blazen, met het hoepken spelen, de vogel en vlieger
oplaten, met pijl en boog schieten, hinkelen, duikelen, koten, met de bal
slaan, mulveren of knikkeren in het kuiltje of schoten met mulvers of marmers
cq. knikkers, alabasteringen, alabassen of esterlingen, rijden op het
hobbelpaard, lansknechtje spelen, marel- en bibberebobspel, diverse tollen,
vinkenetten, wipplanken, kolfen, klootgen rollen, klootgen werpen tegen
kegels, hoepen, dobbelsteen, kaarten, met het schoptouw heen en weer drijven,
bikkelen, enkelen, klaauwen, springen in de bocht, pieraersen, de pop,
poppenhuishouding, poppenhuis, zilveren speelgoed, het mommen (met papieren
of houten mombakkes).
De scholen.
In
de vroegste tijden hadden de meeste parochiekerken hun school, waarvan de
graven het patronaatrecht bezaten. Van tijd tot tijd schonken ze deze scholen
aan de steden, die ze dan weer verpachtten. Voor de schooldeur of poort hing
een ‘caerte of monster’, waarop stond welke vakken de meester onderwees
en toe gerechtigd was. Vaak hing er ook een uithangbord met een bijbelspreuk
of enige gedichtregels. Een apart eigen gebouw was er niet: soms op de tweede
verdieping van een huis, in koude ruimtes van een gewezen klooster, soms een
kelder. De meester zat in een grote houten katheder, met in de buurt een
handplak en/of een roede van wilgentakken. Behalve schoolgerei was er altijd
een bijbel, een ABC-bord, en een ijzeren kam met een houten steel om er
vlooien mee uit te kammen. Bij de lessenaar hing het ezelsbord, dat domme of
trage kinderen omgehangen kregen, en een lijst met gedragsvoorschriften. Meer
dan 100 kinderen bij elkaar was geen uitzondering en dat ’s zomers vanaf 6
uur, ’s winters vanaf 7 uur.
Lestijden:
6-11 uur, 13-16 uur, 17-19 uur.
Voor
aanvang van de lessen was er eerst gebed, een bijbellezing en psalmgezang. Op
woensdag werd een uur eerder gestopt. Op zaterdag was er geen school. Op deze
vrije momenten onderwees men de kinderen in het zingen en de catechismus.
Dansscholen
werden afgekeurd door synoden, classicale- en kerkvergaderingen en tijdens de
preek, want het was: “een oirsaeck van veelderley lichtvaerdigheyt,
dertelheyt, onkuysche liefde, hoerachtige gebaerden, onbehoorlycke
aentastinghe, overspel en bloetschande.”
Wel
moedigde de kerk zang- en toonkunst aan, hoewel af en toe nog het gebruik van
het orgel tijdens de eredienst werd tegengehouden.
Latijn
en Grieks werd geleerd op de Latijnse School (alleen voor jongens).
Meisjes konden dit onderricht krijgen via privaatonderwijs.
In
1625 voerden de Staten van Holland een schoolorde in, die op hun bevel, door
de Leidse hoogleraren in overeenstemming met de voornaamste rectoren
ontworpen, voor alle Latijnse scholen moest gelden.
Schooltijden:
8 (’s winters 9) tot 11 uur en van 1 of 2 tot 4 of 5 uur werd les gegeven.
De les werd geopend met gebeden in het Latijn of Grieks, gevolgd door een
voorlezing uit de bijbel in die talen of in het Nederlands, vervolgens werden
enkele verzen gezongen. In sommige scholen werd ook het Hebreeuws onderwezen.
Vakanties
en vrije dagen:
- op
zon-, feest- en bededagen
- drie
weken in augustus
- verjaardagen
van curatoren, rectoren
- bij
aanstelling van een nieuwe curator, rector of praeceptor
- als
praeceptor tot een hogere klasse bevorderd werd
- op
vastendagen
- als
er een openbare lijfstraf plaats vond
- bij
een boekverkoping
- verder
werden vele gelegenheden aangegrepen.
Een of twee maal per jaar, na examens
en/of prijsuitreikingen vertoonden de studenten, met toestemming van de
curator, een schooldrama. De kosten werden door de steden gedragen. Het
konden voorstellingen zijn uit de geschiedenis van de bijbel, over de
legenden van heiligen, maar ook wel komedies van Plautus en Terentius. De
voorstellingen waren openbaar en werden gespeeld op stellages voor
stadhuizen, of op bruggen en pleinen. Eind
17e eeuw raakten Latijnse scholen in verval, en kwamen de Franse
scholen op.
Godsdienstige opvoeding.
De
huisvader begon en eindigde de dag in het huisgezin met gebed, voorlezing uit
de bijbel en psalmgezang. Ook bij elke maaltijd werd gebeden. Een kind ging
al jong mee naar de kerk, meerdere malen in de week.
Op
alle scholen werd vervolgens veel gedaan aan een godsdienstige opvoeding van
de jeugd. Op school bleef overigens de hoed op, behalve bij ’t bidden en
bij onmiddellijk contact met de leerkracht.
In
de steden kwamen de kinderen op zondag (’s morgens en ’s middags) op
school, en vandaar met de meester naar de kerk. Na afloop werden ze op school
weer ondervraagd over hetgeen waarover de predikant had gesproken.
Na
de synode van 1618/19 kwamen er vragenboekjes voor de jeugd met de
catechismus als grondslag.
Om
belijdenis te kunnen doen moest er heel wat uit het hoofd worden geleerd. De
periode er voor moest men ‘ernstig’ doornemen en zich niet bezighouden
met vrolijke zaken.
Na
de belijdenis stond men onder de tucht van de kerk.
De kleer- en linnenkast eener
jonkvrouw en vrouw.
Elk
deftig burgerhuis had een koffer en een linnen- of kleerkast. De koffer was
hoog en lang, de kast breed en diep. De koffer was gemaakt van ijzer of
Oost-Indisch hout, van buiten met leer overtrokken, van binnen met linnen
bekleed. Beide, koffer en kast, dienden als bergplaats van kleren en linnen.
Op
schilderijen zien we begin 16e eeuw de kraag verschijnen, dan nog
klein, maar ze worden steeds groter. In de eerste helft van de 17e
eeuw hangen ze ver over de schouders, en aan de achterkant staken ze boven
het hoofd uit.
De kleerkast van een jonkman en een
deftig magistraatspersoon.
Na
de grote kraag kwam de bef, rond 1600, van het Spaanse type, en vanaf ca.
1640 van het Franse type. Toen de pruik in zwang kwam, kon de bef zo klein
worden dat ze alleen van voren zat.
Spelevaren. Avondbezoek.
Speelreisjes
waren pleziertochtjes met wagens of zeilschuiten, en meestal was dat op
zondag: de kerk een doorn in het oog! Aan menig riviertje was een lusthof,
waar de tafels al gedekt waren, en waar een gezelschap terecht kon om te
ontbijten, want de dag werd vroeg gestart.
Aan
zee was het gebruikelijk om als vermaak een meisje het water in te dragen.
Dit gebeurde vooral in lente en herfst.
Kamerspelen
vonden ’s winters plaats: men kwam in een huis bij elkaar om zich met
muziek en zang te vermaken en voor dergelijke momenten was er een keur aan
liedeboekjes, soms geestelijk, andere wereldlijk, de meeste gemengd.
Sinterklaas en de Volksvermaken.
Voor
de jeugd was het Sint-Nicolaasfeest ook toen al heel lang belangrijk. In de
14e eeuw kregen de kinderen voor dit feest al vrij van school. Al
vanaf de 15e eeuw wordt melding gemaakt van marsepein als
lekkernij. In
de 16e eeuw wordt de klomp of schoen al gezet bij de schoorsteen. In
de 17e eeuw werd ’t zo uitbundig gevierd dat de overheid er paal
en perk aan moest stellen, mede ingegeven door de gereformeerde kerk die er
een paaps feest in zag. Ook
op het platteland werd het feest gevierd. Buiten de stad kende men het feest
dat kinderen onder de veertien en ouderen boven de 70 bij de boer op het land
vers gemolken melk kregen, met beschuit.
De
eerste mei werd als lentefeest gevierd, met als centraal punt de versierde
meiboom.
Met
Hemelvaart vond het dauwslaan of dauwtrappen plaats.
Tijdens
het Pinksterfeest werden witte duiven in de kerk losgelaten. In vroegere
tijden voerden priesters en schoolknapen geestelijke drama’s op, op
kerkhoven en markten, waarin ook de duif (symbool van de Heilige Geest)
voorkwam. Later voerden de rederijkers toneelstukken op markten op tijdens
Pasen en Pinksteren, met een ernstig stuk, om te eindigen met een klucht. Zeer oud is de omgang van de Pinksterblom: de Pinksterbruid
of –blom was de koningin van het feest tijdens de optocht. De hoofdtooi van
de bruid bleef door de eeuwen heen bloemen en loveren. In de optocht hadden
weeskinderen ook hun rol.
Op
de vrijdag voor Pinksteren was er het Luilakken: de jongens gingen buiten de
stad brandnetels plukken en keerden zingend terug. Zaterdagsmorgens, voor het
aanbreken van de dag gingen ze onder gezang langs de straat, bonden de deuren
van huizen vast, nadat ze de een of andere viezigheid er aan bevestigd
hadden. Daarna klopten ze op de deuren en maakten ze veel kabaal. Bij
gebouwen werd vaak vrij veel schade aangericht.
In
september, in de eerste week van de kermis, mochten weeskinderen zich
vrijelijk vermaken op het plein van de Beurs in Amsterdam buiten de
beurstijden, welke traditie bleef bestaan tot het gebouw werd gesloopt.
In
Rotterdam was er op St. Jobs-dag (9 of 10 mei) de traditie dat de jeugd naar
Schoonderloo ging, waar ze zich bezighielden met ongeregeldheden, tot ’t in
1625 werd verboden.
Het
kroeglopen en dobbelen was in de 17e eeuw een belangrijke vorm van
vrijetijdsbesteding.
Het vrijen, Bruidegom en Bruid.
Doop-
en trouwfeest waren de grootste huiselijke feesten. Bijna vanaf de geboorte
van een kind werd er al linnen, kledingstukken en munten verzameld voor de
trouwerij. Soms was een huwelijk al gepland, maar meestal was er sprake van
vrije keuze.
Queesten:
een vrijer komt door raam of deur bij zijn meisje naar binnen om er de nacht
door te brengen. Een vreemdeling kwam er niet in, bovendien moesten de ouders
het met de keuze van de dochter eens zijn. De eerbaarheid werd, volgens
getuigen, zelden overtreden. Als dit wel het geval was kwamen ouders en buren
in het geweer.
Een
vrijstermarkt maakte dat jonge mannen en vrouwen elkaar konden ontmoeten, en
er een keuze kon worden gemaakt middels een ‘makelaar’. In sommige
streken woonde het jonge stel al een jaar of twee samen, voordat in de kerk
of voor de wet werd getrouwd.
Ouders
konden gebruik maken van een koppelaarster; vaak waren zij minnemoers of
bakers.
Bij
deftige families werd ’t gebruik om voorafgaande aan de verloving de
voorwaarden bij de notaris vast te leggen. Ook werden al ringen gedragen, die
bij de huwelijksvoltrekking van hand wisselden.
De
huwelijksmaaltijden kregen zoveel gasten, dat in Amsterdam in 1655 een keur
uitkwam om het aantal gasten te beperken.
In
de Spaanse tijd was de staat niet geïnteresseerd in een verloving: men gaf
een huwelijk aan bij de priester, en na drie kerkgeboden (aankondigingen)
werd ’t huwelijk ingezegend. Dat werd anders bij de Synode van Dordrecht in
1574: commissarissen voor huwelijkse zaken werden aangesteld, die aantekening
hielden van de verloofde paren. Ook hier werd na drie aankondigingen van
preekstoel of van raadhuis getrouwd.
De
periode tussen de aantekening en de bruiloft was één
gedurig feest. Bijna elke dag werden er ter ere van het jonge paar door
vrienden en vriendinnen maaltijden gegeven, en zij werden door de ouders op
gebodenmaaltijden en door bruidegom en bruid op de voorbruiloft genodigd. De
huwelijksfeesten werden vaak afgewisseld met spelevaarten met versierde
wagens.
De bruiloft.
De
zeer rijken konden al vervoerd worden in koetsen. Men zegt dat Louise de
Coligny de eerste koets in Nederland heeft
ingevoerd. Begin 17e eeuw waren er alleen koetsen in Den Haag en
een enkele in Amsterdam. In Dordrecht kwam de eerste in 1610. Aan ’t einde
van de 17e eeuw waren koetsen algemeen, en begon men ze in te
zetten bij huwelijken en begrafenissen. In de 18e eeuw werden ze
hoger (pruiken!) en smaller, en van onderen puntiger, met snijwerk voorzien,
van buiten verguld en met zilver, van binnen met kostbare stoffen bekleed.
Behalve
koetsen had men vroeg in de 17e eeuw draagkoetsen, fiacres,
carabossen, calessen, berlines, later coupé’s, vis-à-vis, landaus, demi
fortunes, whiskys, cabriolets, omnibussen, deltas, citadines, chais, e.a.
Trouwplechtigheid.
Het
bijgeloof zei, dat mei een slechte maand was om te trouwen. De
Rooms-katholieke kerk had ook wetten die zeiden wanneer het niet kon of
mocht. Maar tegen betaling was alles te regelen. In de gereformeerde kerk in
de 16e eeuw mocht men zondags huwen, maar niet op vast- en
bededagen. De Synoden van Dordrecht in 1574 en 1578 achtten de zondag toch
niet als geschikt, maar men wilde niet direct met de gewoonte breken.
Van
trouwen met gesloten deuren wist men toen niet: de plechtigheid werd
‘openbaeryck’ verricht.
Hadden
de nieuwe echtgenoten samen al kinderen, dan stonden die bij de inzegening
tussen hun ouders in, en werden ze gewettigd en tot echte kinderen gemaakt.
Men noemt dit: “onder de huick trouwen”.
In
de 15e een 16e eeuw trouwden sommigen op een graf, om
de zielen van de overledenen ‘enige lafenis te geven'.
Bij
de maaltijden betaalde men liever boetes dan zich te houden aan de beperking
in aantallen die de keuren aangaven en ondanks waarschuwingen vanaf de
kansel, waar men sprak over de ‘enorme zonden en beestige overdadigheid,
schandelijke zwelglust, brasserij en dronkenschap.” Volgens sommige keuren
mocht de maaltijd slechts uit een voor- en nagerecht bestaan: men stelde het
verbodene verdekt op!
Buitenlanders
zeiden dat de Hollanders even verkwistend en uitgelaten op hoogtijdagen en
feesten waren als dat ze zuinig en stemmig waren in het dagelijks leven.
Boerenbruiloften
waren nog overdadiger dan die van de burgers. De dag na de bruiloft ging het
feest nog even door: het kon zelfs dagenlang duren.
De woning der deftige jonggehuwden.
Het
zijn weer buitenlanders die veelvuldig berichtten over de Hollandse
properheid: “Sij houden hare huysen schoonder dan sij doen hare lichamen,
ende hare lichamen als hare zielen………”
Het dagelijksch leven der burgers
van hoogen en lagen stand.
Belangrijk
persoon is de maert, maagd of meid. Zij behoorde tot het gezin en maakte
alles mee. Als ze te oud was om te werken ging ze op het hofje wonen, waarvan
haar voedsterkind regentes was.
Het
ontbijt bestond uit brood, boter en kaas, maar de laatste twee nooit samen!
De kaas van Texel werd geroemd, daarnaast die van Grien(d), Edam en van
Gouda.
De
meest algemene morgendrank was bier. Vooral die van Delft was populair. Toen
Breda werd veroverd, verdrong deze ’t Delftse bier. Toen Breda weer in
Spaanse handen viel gaf men aan het Haarlemse en Rotterdamse bier de
voorkeur. Maar door de hele Republiek stonden bierbrouwerijen en die maakten
even zo vele soorten en smaken.
Elke
dag was er de gang naar de markt en de hal (de laatste alleen voor het
vlees). In het grootste deel van de 17e eeuw at zelfs de deftige
burger nog met de vingers, naast het mes.
Het
middagmaal: al naar gelang de rijkdom, was deze maaltijd uitgebreider dan het
ontbijt, met brood, vlees, groente, vis en wat fruit.
Voor
en na alle maaltijden werd er gebeden door de huisvader, en werd na het eten
nog een lezing gedaan uit de
bijbel, of een ander stichtelijk werk, en een psalm gezongen.
Tijdens
de maaltijd was het gebruikelijk dat kinderen niet spraken.
Het
avondmaal, circa 21.00 uur, was doorgaans eenvoudig: brood, boter, kaas, maar
kon ook uit een gekookte pot bestaan: gerst, rijst, vlees of vis.
Na
de maaltijd ging men te bed, natuurlijk na het avondgebed.
Pas
later in de 17e eeuw verschenen thee en koffie.
Tuinen.
Tot
een eindje in de 17e eeuw hadden de deftige burgers in hun tuin
een houten bouwsel met een rieten dak, waar men gasten ontving. Maar deze
werden allengs vervangen door stenen gebouwtjes.
De
tuinen waren aanvankelijk ingedeeld in een moes-, een vruchten- en een
bloemengedeelte. Er was nog geen sprake van een siertuin met beeldwerk
versierd; ook kwamen buitenlandse vruchten en bloemen pas in de loop van de
17e eeuw in zwang, evenals de fonteinen, priëlen, doolhoven en
zonnewijzers.
Wintervermaak.
In
de winter vond men mensen van alle standen op het ijs: met schaatsen en sleeën,
en vooral op zondag na de preek werd het druk. Was er sneeuw en ijs, dan was
het middagmaal beperkt, maar werd er ’s avonds, vaak met meerderen bijeen,
van het geslachte vee een worstenavond gehouden.
Sint-Maarten-avond.
Ondanks
de overgang naar de hervormde kerk bleef het volk het paapse
Sint-Maarten-feest op de 11e van 11e vieren, ondanks
alle kerkelijke waarschuwingen. Ook bij dit feest ging het om veel eten en
veel drinken. Bij
het eten hoorden pannenkoeken en mispelen, maar vooral gans. Het
hele feest heeft waarschijnlijk een veel ouder en heidense oorsprong. Bij
gans-eten hoorde het drinken van most. (most wordt gemaakt door een mengel
honing/water te laten gisten).
Ook
toen al liepen kinderen met papieren lantaarns door de straten om al zingend
goede gaven (geld of brandstof voor het St. Maartenvuur) in ontvangst te
nemen.
DrieKoningen-avond.
Driekoningen
werd vroeger in alle gezinnen gevierd. Sommigen gaven giften aan kloosters en
andere stichtingen.
Een
ander gebruik was het ‘koningskaersen”: de na de mis met wijwater
besprenkelde kaarsen werden door de kinderen in de grond gezet en dan
sprongen ze er zingend overheen. De vele ongelukjes die hierbij ontstonden
brachten weer nieuwe keuren. Velen bewaarden die kaarsen om ze tijdens hun
doodsstrijd te laten branden: altijd drie in getal, met één
moorke of melkert er bij. (moorke van de donkere Moren, melkert van Melchior,
dus zwart).
Wat
oudere kinderen gingen als de drie koningen door de straten, met een stang
met een grote ster er op; zingend ging de groep richting herberg, waar men
elkaar onthaalde op bier met suiker en oliekoeken.
Vastenavond.
Ook
dit paapse feest was geen halt toe te roepen. ’s Avonds liepen velen
vermomd door de straten en werden vele ongeregeldheden gepleegd, hoewel in
andere landen meer dan in de Republiek. Daarna gaf men zich over aan een
groot maal en drankgelag. Sommigen liepen rond met een foeke of rommelpot:
een met een blaas bespannen pot; in de blaas zat een gat waardoor een houten
steel werd gestoken; die werd bewogen en rondgedraaid, waardoor een dof,
brommend geluid ontstond. Het doel was munten verzamelen.
Het theesalet.
Na
1640 verscheen de thee in de Republiek, en dan nog alleen in de apotheek als
geneesmiddel. Sommigen meenden dat thee goed was voor alles, anderen hadden
een tegenovergestelde mening. Na de apotheek kon men het ook kopen in de
‘komenij’ (winkel van zuivelproducten, kruideniers- en fijne vleeswaren)
en tenslotte in speciale theewinkels. Na 1660 werd het langzamerhand
gemeengoed. In de herenhuizen werd één
van de kamers tot theesalet of theecomptoir, met theebuffet en theetafel. Ook
bij de burgers werd de thee altijd gedronken in een ruimte die uitzag op de
weg of straat. (of misschien wel om vanaf de weg of straat gezien te
worden??). Bij de deftigen eindigde het theegebeuren met een brandenwijntje,
later tevens met de pijp, want in de tweede helft van de 17e eeuw
werd ook tabak populair. Thee werd nooit aan het ontbijt gedronken, later de
koffie wel.
Koffie en de chocolade.
Eind
16e eeuw was koffie in de Republiek alleen bekend bij
kruidkundigen (zoals Carolus Clusius) en reizigers. Eind
17e eeuw werd de koffieboon van Arabië
naar Java overgebracht, en rond 1720 naar Suriname. In
de Republiek begon men rond 1668 koffie echt te gebruiken, en eind 17e
eeuw waren koffiegezelschappen in volle bloei. Ook nu werd koffie, zoals dat
eerder met de thee was gebeurd, als zeer medicinaal gezien, terwijl anderen
zo weer hun twijfels hadden.
In
het laatste deel van de 17e eeuw verscheen hier de chocolade, en
door haar hoge prijs trof men het nog niet aan in het gewone huisgezin. Pas
na ca. 1750 werd het meer algemeen.
Het rooken en snuiven.
In
de 17e eeuw noemde men roken vaak ‘toeback drinken”. Met het
roken begon men al spoedig ook te snuiven: iedereen droeg een snuifdoos bij
zich.
Bijgeloof.
Bijgeloof
kwam in de 17e eeuw onder alle gezindten en maatschappelijke lagen
voor: toverij, hekserij, spoken, geestverschijningen, zon- en
maansverduisteringen voorspelden rampen, de vrijdag was een dag waarop je
niets moest ondernemen, men was bang voor wisselkinderen (gewone baby’s
werden ingeruild voor lelijke en mismaakte), een drijvend blaadje in de thee
betekende dat er bezoek op komst was, de voorspellende waarde van dromen,
etc.