Hans den Haan
Economische zwaartepunt
lag in:
·
Brugge ca. 1300- ca. 1450
·
Antwerpen ca. 1450-1585
·
Amsterdam na 1585
Maar A’dam was voor
die tijd al een belangrijk handelscentrum, was al de grootste stapelplaats
voor Noord- en Oost-Europese producten, i.t.t. Brugge en Antwerpen, bovendien
met eigen scheepvaart.
Tot midden 14e
eeuw was handel voor Holland ondergeschikt. Voorwaarden voor groei handel en
scheepvaart:
·
gebrek aan grondstoffen
·
gebrek aan voedingsmiddelen
·
gunstige geografische ligging
Helft 14e
eeuw start van de Hollandse vrachtvaart:
·
eigen bierproductie
·
groei lakenfabricage
Door toename
vrachtvaart de opkomst van
nevenbedrijven.
Zeeland deed het in die
periode met zoutwinning en lakenproductie.
Naar de Oostzee: eerst
als vrachtvaarders in dienst van Hanzeaten, later voor eigen rekening.
Dordt als stapelplaats.
15e eeuw
doorbraak voor Zeeland en Holland door:
·
verplaatsing haringscholen van de Oostzee naar de Noordzee
·
twee uitvindingen: het haringkaken en grotere netten
Haringhandel werd de
basis van de export, inclusief boter, kaas en lakennijverheid,
Groeiende vraag naar
zout (voor haring en boter) = zoutziederijen.
Terug van de
Oostzeelanden werd hout en graan meegenomen.
Ca. 1400 overvleugelt
Holland de Nederlandse Hanzesteden.
Oorzaken Hollandse
groei:
·
productie massagoederen voor de export
·
winstgevende sterke vrachtvaart
·
overheidspolitiek = vrije handel toestaan.
Oost(zee)vaart =
moedernegotie.
Hongersnood 1566 o.a.
door graantekort: Zevenjarige Oorlog (1563-1570) tussen Denemarken en Zweden
betekende een gesloten Sont die geblokkeerd werd. Het bewees wel de
eenzijdigheid van Holland!
Moedernegotie 16e
eeuw: nadruk is import: er heen (Oostzee) met bijna 2/3 ballast (meestal
zand) en zout, wijn, haring, laken.
Import (vanuit de
Oostzeelanden): graan (tarwe en rogge), hout
Westvaart = vaart op
Engeland, Frankrijk, Spanje, Portugal, in 60’er jaren van 16e
eeuw ongunstig:
·
Engeland verhoogde de invoerrechten
·
Engelse export alleen met eigen handelsvloot
·
toenemende kaapvaart vanuit Engeland
·
in beslagname door Elizabeth van Spaanse en Nederlandse schepen
(120 in 1569)
·
optreden van de Watergeuzen (met kaperbrieven van WvO)
Op Amsterdam na alle
zeesteden in handen van de geuzen.
Handel op de vijand
(Spanje, Spaans-Italië, Zuidelijke Nederlanden en vanaf 1580 ook met
Portugal) was economische noodzaak, want Iberisch belangrijkste afzetgebied
voor producten uit de Oostzeehandel, en zij hadden het zout dat wij voor de
haringindustrie nodig hadden. Die noodzaak was wederzijds, dus de handel ging
door.
In 1574 een injectie:
vele uitgeweken kooplieden (3000), vanaf 1566 kwamen terug, vooral uit
Oost-Friesland.
De effecten van:
·
1580 Portugal onder de Spaanse kroon
·
1581 Acte van Verlatinghe
vielen mee, want de
handel ging nu vanuit Frankrijk en op/met vreemde schepen.
1584 werd n.a.v. de val
van Brugge de levensmiddelenaanvoer naar de vijand verboden. Door de
concurrentie werden de maatregelen v.w.b. de rivierhandel versoepeld, en werd in
1585 de handel op neutraal gebied hervat.
In de 70’er jaren
werden de handelsbetrekkingen met Engeland af en toe bedreigd door de
Zeeuwse kapers.
Eind 16e
eeuw begon de Grote Vaart:
·
eerst Afrika, Brazilie, West-Indië
·
toen ook Oost-Indië
Tweede helft 16e
eeuw: schepen voeren, al naar gelang de lading, soms in een keer door van
Zuid- naar Oost-Europa: dit werden de deurgangsvaerders genoemd.
Vanaf ca. 1590 was er
een toename van het gemiddelde tonnage.
Noordsvaart: vaart op
havens in het zuiden van Noorwegen, vooral om hout te halen voor: scheepsbouw
en als energiebron
Bergenvaarders: naar
noordelijker Noorse havens (Bergen) vanwege de stokvis.
1585: Filips II gaat
weer veel schepen invorderen voor de:
·
vernietiging van de Westvaart
·
samenstellen van de armada.
Dit embargo, plus de
val van Antwerpen, bracht de SG en Leicester tot actie: de handelsvrijheid
werd sterk beknot; dit sloeg vooral op de uitvoer van levensmiddelen, ’t
algehele handelsverkeer op Spanje en Portugal. Maar de maatregelen werden al
snel versoepeld:
1587 besluit SG: alles
mag weer, behalve:
·
uitvoer van oorlogsmateriaal
·
handel op de Zuidelijke Nederlanden
Dit laatste punt mocht
ook al snel weer tegen betaling van licenten, want het geld had de regering
dringend nodig voor de oorlogsvoering tegen Spanje.
1588: Spaanse Armada
(130 schepen), werd een zeer mislukte actie. Toch lag opnieuw de
Westvaart stil, omdat Engelse kapers erg lastig werden, daarom ging men om
Schotland varen. Ook omdat Elizabeth I alle handel met de Spanjolen wilde
voorkomen.
1587 gaan de
Westvaarders in gewapend konvooi varen.
1595 opnieuw algemeen
arrest van schepen door Spanje (ca. 450 schepen), doch de actie werd spoedig
beëindigd.
1598 na de dood van
Filips II trad Spanje harder op tegen de handel en scheepvaart van de
Republiek.
Antwoord: SG kondigt
een algemeen verbod af van handel en scheepvaart op Spanje, Portugal, Spaans-Italië en de Zuidelijke Nederlanden. Op
verzoek van A’dam liet de SG dit in 1599 ook gelden voor de buitenlandse
concurrentie.
1599 start de
uitrusting van een oorlogsvloot o.l.v. admiraal Van der Does , plus de
uitreiking van kaperbrieven.
De Westvaart heeft dus
hevig geleden onder alle beperkingen: kapers, arresten en handelsverboden.
Nieuwe handelsgebieden:
·
Witte Zee
·
Middellandse Zee
Archangel via Kola:
1583: 3 schepen; 1618: 30 schepen; 1658: >50 schepen.
Uit Rusland: huiden,
bont, zalm, kaviaar, potas, hennep, vlas, was en vanaf ca. 1630 graan en
salpeter.
Naar Rusland: zout,
laken, wapens, munitie, luxeartikelen.
Middellandse Zee: vanaf
ca. 1590 geregelde vaart = STRAATVAART. Eerst op Italië. Kwam tot bloei door
uitgeweken immigranten uit Antwerpen met kennis, relaties en geld.
Wel gevaar:
·
Barbarijnse zeerovers (Algiers en Tunis)
·
Engelse kapers
·
Spanjaarden (in Italië en de Straat van Gibraltar)
Hulp door:
·
gebruik vreemde papieren en vlag
·
meenemen geschut
·
varen in admiraalschap
·
afsluiting zeeverzekering.
Vooral lucratief door
de korenhandel: ca. 1591 door dreigende hongersnood in Italië. Handel in
Italie vooral op Livorno, maar ook op Genua en Venetië.
Naar Italië: in de
eerste plaats graan, verder hout, stokvis, zoutevis, peulvruchten,
pekelvlees, zuivelproducten, huiden, leer, textiel, buskruit.
Uit Italië: aluin,
wijn, zuidvruchten, olie en eventueel op de terugreis nog zout uit Spanje
en/of Portugal.
Vertrek uit Antwerpen:
·
al onrustig: staatsbankroet (1557), en het vertrek van de
Merchant Adventures
·
vertrek: 1566 Beeldenstorm, 1576 Spaanse Furie, 1577
aansluiting bij de opstandige gewesten.
Aandeel Zuidelijke
Nederlanden van totale immigratie in de periode 1575-1606: 31%
Parma gaf de inwoners
van overwonnen steden ruim de tijd om hun keuze te bepalen tussen RK en
Protestant.
·
kennis
·
relaties overal in Europa
·
geld
·
wetenschappelijke inzichten
Zo ook Petrus Plancius:
predikant-geograaf naar A’dam, evenals Gomaris, een van de voormannen van
de contra-remonstrantie
Stuwende kracht achter
de 1e expedities naar Indië: Balthasar de Moucheron (ook uit
Antwerpen), die in en over de gehele wereld handel dreef, maar in het begin
van de 17e eeuw failliet ging. Nooit nam hij deel aan de VOC.
Nog een bekende
Zuidnederlander die na de val van Antwerpen naar het noorden ging: Isaac le
Maire (Europese handel). Een van de oprichters van de nieuwe Brabantsche
Compagnie, Bewindhebber VOC Amsterdamse Kamer (1602-1605). Daarna bestreed
hij de VOC: hij richtte de Australische Compagnie op, handelde op West Indië,
en in 1609 betrokken bij een robbenvangstexpeditie bij Kaap de Goede Hoop. In
1621 schijnt hij nog betrokken te zijn geweest bij de Deense Oost-Indische
Compagnie die in 1616 was opgericht, en waar ook Hollands geld in was
gestoken.
Pieter Lintgens, al
voor 1585 in de Noordelijke Nederlanden, haalde zijn geld uit de VOC, omdat
hij vond deze te oorlogszuchtig was. Zijn meeste handelsaandacht ging uit
naar Zuid- en zuidwest-Europa: Lissabon, Genua, Sevilla. In 1612 ging hij
failliet.
Johan (Hans) van der
Veken, al voor 1585 in de Noordelijke Nederlanden: koopman, reder, bankier,
geldschieter.
Deze mensen namen veel
initiatieven, wonnen veel geld, maar verloren soms spectaculair.
De grote groep ZN-ers
namen minder grote risico's, maar zagen in de meeste gevallen hun
handelskapitaal gestaag groeien.
ZN’ers waren vooral
actief in:
·
Moscovië
(Witte Zee)
·
Spanje en Portugal
·
Straat- en Levantvaart
·
als Bewindhebbers en Participanten in de VOC
Handel buiten Europa:
-Brazilië, vanaf 1575,
en omdat de bepalingen streng waren:
·
voor rekening van Portugese handelshuizen
·
onder Portugese of Spaanse vlag
Na de annexatie van
Portugal (1580) en afzwering Filips II (1581) op eigen houtje, hoewel handel
via Portugal bleef bestaan. Vooral SUIKER was belangrijk.
-West-Afrika,
Guinea, kwam in de 90-er jaren van de grond (goud, grein, olifantstanden). In 1600
ontstond de Guinea-Compagnie. Belangrijk werden de Zoute-eilanden, omdat in
Spanje en Portugal (resp. Sanlúcar
de Barrameda en Setúbal)
de prijs sterk steeg (zout belangrijk voor de haringindustrie). Na de
zoutontdekking in 1595 op Curaçao en op het vasteland Punto de Arraya werd
het fijn witzout daarvandaan gehaald.
(Anno
1675 had alleen al de Nederlandse haringvisserij een jaarbehoefte van 8400
'registerton' zout. Bijna 25.000 kubieke meter gesteente. Daarnaast was ruim
50.000 kuub nodig voor andere binnenlandse doeleinden en ruim 70.000 kuub
voor de verkoop aan vissers en andere afnemers in Engeland en Oostzeelanden.)
(één registerton = ca. 2,83 m³)
-West- Indië:
Rond 1595 geregelde vaart (suiker, gember, parels, huiden, tabak). In 1599
Grote Expeditie: 73 schepen (Bewapende handelsschepen) met 6000 matrozen,
2000 soldaten. Resultaat: verovering van een kasteel op de Canarische
eilanden, en tijdelijke verovering van Sao Thomé.
Men nam suiker mee terug.
Meeste
producten vanuit Brazilië, West-Afrika en West- Indië: voor luxe consumptie
en luxe producten: suiker, tabak, gember, tropisch hout, katoen, goud, ivoor,
parels. en verder zout en huiden.
-Oost-
Indië: reden om te gaan:
·
problemen met / in Spanje: in beslagname, confiscatie, etc.
·
algemene economische expansie sinds 1585
·
wens om de vijand in het centrum van zijn macht te treffen.
-Om de Noord: pogingen,
want reis naar Indië is dan korter:
·
1e poging: 1594 vertrek, verkenningstocht die zich
opsplitst:
o
door Straat Nassau (Joegorstraat) met Van Linschoten; zij
kwamen tot de Karische Zee en zagen alleen maar een open zee; leek geslaagd
o
via noordelijke route langs Nova Zembla met Willem Barentsz,
zij werden teruggedreven door het ijs.
·
Echte handelstocht in 1595; mislukt, want door het ijs kunnen
ze de Karische Zee niet oversteken.
·
Plancius had nog een idee; onder de pool langs; 1596 Willem
Barentsz, Jacob van Heemskerk, Jan Cornelisz Rijp. Mislukking: overwintering
op Nova Zembla. 1597 terug.
-Om
de Zuid: 15 reizen van de VOORCOMPAGNIEËN.
In 1595:
·
1. In
1594 kwamen 9 man bijeen; 12-03-1594 oprichting Compagnie van Verre; Plancius
adviseert, leider Cornelis de Houtman. Vertrek 2-4-1595, pas 23-06-1596 in
Bantam! Vier vaartuigen, 3 retour. Terugreis was vlotter: binnen 6 maand. Van
de 249 opvarenden hadden 89 het overleefd. Door slecht beleid nauwelijks
winst, wel uit de kosten, en…. de verkenningstocht was geslaagd. 1597
retour
In 1598: 22 schepen
door 5 compagnieën:
·
maart: 2 Zeeuwse compagnieen:
o
2.
Veersche Compagnie met 2 schepen, van Moucheron, met Cornelis en Frederik de
Houtman, Frederik gevangen genomen, weinig specerijen, mislukking. 1600
retour
o
3.
Middelburgsche Compagnie, 3 schepen, waarvan de eerste bij Dover al verging.
In Bantam wachtten ze 8 maanden op lading: geen succes. 1600 retour
o
4. Oude
Compagnie van Verre: in 1597 ontstaan uit de fusering van de Amsterdamse
Compagnie van Verre met de ‘Nieuwe Compagnie van de vaart op Oost Indien’
: met 8 schepen o.l.v. Jacob Cornelisz van Neck: vertrek 1 mei 1598, binnen 7
maanden in Bantam. Door tactvol optreden en goed koopmanschap van Van Neck al
spoedig aldaar lading voor 4 schepen. Toen Van Neck terug, en vice-admiraal
Wybrand van Warwijck, met de nieuwe vice-admiraal Jacob van Heemskerk, door
naar de Molukken. Van Neck was
op 27 juli 1599 terug met: 600.000 pond peper, 250.000 pond (kruid-)nagelen,
20.000 pond (muskaat)noten, 200 pond foelie, 100 pond lange peper. De kosten
waren er uit, plus 100% winst. Van Heemskerk kwam in mei 1600 met twee
schepen retour, Van Warwijck in augustus 1600, ook met twee schepen. Totale
resultaat: financieel een succes, geen schepen verloren, ‘slechts’ 15 man
overleden.
o
Nog steeds 1598: gingen twee
expedities vanuit Rotterdam door Straat Magelhaes:
§
5.
juni 1598, (compagnie van Zuidnederlanders te Rotterdam) (Mahu en De
Cordes), 5 schepen: 1 schip onverrichter zake terug, 1 schip verging, 3
in beslag genomen: zeer mislukt!
§
6.
13 september 1598: 4 schepen van de Magelhaensche Compagnie,
Noord-Nederlandse onderneming, o.l.v. Olivier van Noort, vooral om te kapen en
te plunderen. Eén
schip komt terug: OM DE AARDBOL, op 27-08-1601
In 1599:
·
7.
Met nieuwe ‘Oude Compagnie’ (Van der Haghen) uit Amsterdam
vertrokken met 3 schepen, 1601 retour
o
wantrouwend tegenover de concurrentie van vooral de Zeeuwen
o
in Bantam waren de peperprijzen enorm gestegen
o
de admiraal Van der Haghen ging over tot een gewapend optreden
tegen de Portugezen en bouwde ‘Kasteel van Verre’ op Amboina
·
8.
Oude Compagnie (Jacob Wilckens) met 4 schepen, 1601/1602 retour
·
9.
Nieuwe Brabantsche Compagnie (Pieter Both), 4 schepen, 1601 retour
De laatste twee
Compagnieën kwamen in 1601 terug met vooral peper; twee schepen van Wilckens
waren wel doorgegaan naar Amboina voor kruidnagelen.
In 1600:
·
10.
Oude Compagnie (Van Neck) met 6 schepen, weinig schepen in Bantam; 2
schepen vonden weinig specerijen in de Molukken. Dus: door naar China (Macao).
Verloor 20 man door verraderlijk optreden van de Portugezen. Verder een
voorspoedige reis. 1602/1603/1604 retour
·
11.
Nog twee schepen van de Nieuwe Brabantsche Compagnie; (Pietersz en
Senescal) geen succes, 1602 terug.
In 1601:
·
12.
Compagnie van Zeeland (Le Roy en Bicker), 4 schepen, 1602/1603 retour
·
13.
Oude Compagnie (Harmensz), 5 schepen, 1603 retour
·
14.
Eerste Vereenigde Compagnie (Van Heemskerk), 8 schepen, 1602/1604
retour
·
15.
compagnie van De Moucheron, (Van Spilbergen), 3 schepen, 1604 retour
De 15 Voorcompagnieën:
·
plus: -doorgaans bevredigend / lucratief om landsvijand te
bestrijden / gunstiger handelsvoorwaarden / kapen Portugese kraken
·
min: onderlinge concurrentie, vooral tussen Amsterdam en
Zeeland.
Vanaf begin 1598 eerste
besprekingen van SG met alle compagnieën (Zeeland is te laat). De SG deed
een oproep tot samenwerking en om elkaar in de handel niet te belemmeren.
Mislukt.
In 1600 wel op
gewestelijk niveau ontwikkeling in de samenwerking tussen Zeeland en A’dam.
Nog meer redenen om
samen te gaan: allen apart niet sterk genoeg tegen de goedgeorganiseerde
Portugezen en de net in 1600 opgerichte East India Company.
SvH besloot vanaf 1600
om te proberen tot combinaties van compagnieën te komen, die in naam van de
Generaliteit of Maurits zouden moeten gaan opereren.
De SvH besloten later,
op aandringen van Oldenbarnevelt, het voorstel in te dienen bij de SG.
De SG schreven een
vergadering uit waarop afgevaardigden van alle compagnieën en van alle
gewesten aanwezig waren: in december 1601.
De besprekingen liepen
vast door de eisen van de Zeeuwse Compagnieën: alle 4 Kamers (A’dam,
Zeeland, Maas en Noorderkwartier) ieder één
stem.
SG schreef opnieuw een
vergadering uit: half januari 1602. Afronding 24-01-1602, doch De Staten van
Zeeland traineerden de zaak. Maurits was er voor nodig om hen over de streep
te trekken, en dat lukte op 16-03-1602.
Mogelijkheden van
samenwerken:
·
simpel: koopman en schipper
·
dan: reederij (shipping partnership)= aantal aandeelhouders
heeft één of
meer schepen
·
trading partnership: aantal kooplieden gezamenlijk eigenaar van
een bepaalde vracht.
·
vennootschappen of reederij: bezaten schepen plus lading, met
verschillende inleg en verschillende zeggenschap.
VOC: van een losse en
tijdelijke combinatie (als de voorcompagnieën), tot een ondernemingsvorm die
aan de huidige naamloze vennootschappen verwant is.
De VOC was een
rechtspersoon, waardoor de rechtstreekse en persoonlijke aansprakelijkheid
bij de bewindhebbers werd weggenomen.
VOC-inleg: niet
voor één reis,
maar voor een periode van 10 jaar.
VOC: geen
kapitaalsreservering: alle winst van 5% of meer werd als dividend uitgekeerd.
De winsten vielen in de
eerste periode tegen:
·
door oorlogsvoering
·
door vestiging handelskantoren
·
door de bouw van sterkten op diverse locaties
De Bewindhebbers
maakten veel misbruik van kennis en voorkennis, daardoor nam SG maatregelen:
·
Bewindhebbers max. drie jaar, met daar aan vast 3 jaar niet!
·
voordracht bewindhebbers door: Bewindhebbers plus een gelijk
aantal hoofdparticipanten, doch: vriendjespolitiek.
·
nog slechts 1% van de netto-opbrengst der retouren aan
Bewindhebbers uitgekeerd.
SG in 1647: de provisie
voor de Bewindhebbers werd helemaal afgeschaft, er werd een vast salaris
ingesteld.
Eerste inschrijving,
inleg in 1602:
·
Amsterdam 3.674.915
·
Zeeland 1.300.405:4
·
Enkhuizen 540.000
·
Delft 469.400
·
Hoorn 266.868
·
Rotterdam 173.000
In Amsterdam waren er
zelfs waagdragers, een naaister en 7 dienstboden die inlegden.
Amsterdam telde de
grootste inleggers boven de 30.000 gulden: 1x Noordnederlander en 6x iemand
van Zuidnederlandse afkomst.
Inleg A’dam nader
bekeken:
·
Noordnederlanders: 785: 2.023.715
·
Zuidnederlanders: 302:
1.418.700
·
Duitsers:
39: 137.900
·
Engelsen:
3: 6.900
·
Portugese joden:
2: 4.800
·
Fransen:
1:
5.400
·
Italianen:
1: 12.000
·
Anoniem:
10: 65.500 (veelal
Zuid-Nederlanders, uit veiligheidsoverweging)
De koers van de actiën
(aandelen) steeg direct na intekening tot zelfs 115%, en in 1603 nog altijd
tussen 103 en 107%
Pas in 1610 eerste keer
dividend uitgekeerd (bij 5% winst of meer). Ook werd vaak in specerijen
uitbetaald als de markt voor dat product al verzadigd was!! Dat scheelde de
VOC kosten van opslaan der goederen! Participanten konden het meestal lokaal
nog goed verkopen.
1623: bij nieuw
octrooi: jaarlijks 10% dividend in geld of specerijen, met de clausule dat
dit van toepassing was als de VOC haar schulden grotendeels had afgelost.
1603: Eerste
VOC-expeditie, olv admiraal Van der Hahgen, met een vloot van 13
zwaarbewapende schepen.
In de Straat van
Mozambique wordt schade gebracht aan Portugese bezittingen. Wekenlang wordt
Goa geblokkerd; op de Molukken wordt het “Kasteel van Verre” op de
Portugezen heroverd. De Ambonezen bieden de VOC de soevereiniteit aan en dit
is het eerste grondgebied van de VOC; Frederik de Houtman wordt de eerste
gouverneur.
1605: Tweede
VOC-expeditie: olv Cornelis Matelief de Jonge. Het doel is Malakka:
maandenlange belegering zonder resultaat, wel in twee zeeslagen de Portugese
vloot zware verliezen toegebracht.
VOC heeft geldgebrek:
moest geld lenen, dividend niet uitgekeerd.
Onrust onder
Participanten:
·
geen dividend
·
Bewindhebbers verrijken zich
·
geen inzage in de boeken
·
geen afleggen van verantwoording door de Bewindhebbers
In
pamfletten ageren de participanten, doch VOC, A’dam, SvH, SG geven geen
krimp. Wel bij octrooiverlenging van 1623 enige maatregelen. De protesten
verdwenen pas toen vaker dividend werd uitgekeerd, vooral vanaf 1631: toen
jaarlijks.
Willem Usselincx:
maakte zich vanaf 1592 sterk voor de ontwikkeling van een compagnie, die
moest opereren in West-Afrika, West-Indië, en Brazilië, en die:
·
blanke kolonisatie realiseerde in enkele streken van
Midden- en Zuid-Amerika.
·
ruilhandel pleegde tussen de kolonies en de Republiek
·
de oorlog verplaatste naar de overzeese gebieden
·
de toevloed stopte van goud en zilver uit Peru en Mexico
naar Spanje
·
de protestante zending in de nieuwe gewesten bevorderde.
Hij wees als eerste op
het belang van overzeese handel en kolonisatie voor de binnenlandse productie
van de Republiek.
In 1606 benoemde de SvH
een commissie over dit onderwerp.
Er was een verschil van
opvatting:
·
Initiatiefnemer Usselincx wilde eerst kolonies stichten en de
handel opzetten:
·
SvH plus kooplieden wilden vooral de verplaatsing van de oorlog
naar overzee, wilden kaapvaart, en veel minder kolonisatie. Voorstanders
hiervan waren VOC, stad A’dam, Maurits. Tegenstander Oldenbarnevelt,
vanwege onderhandelingen met Spanje.
1609: Het Twaalfjarig
Bestand maakte een einde aan de eventuele oprichting.
De handel in genoemde
gebieden ging welk rustig door een ontwikkelde zich: o.a.
·
overheid: fort Nassau in West-Afrika (Goudkust) 1612
·
particulieren: 1613 aan de Surinamerivier, 1614 Nieuw-Nederland
Na de gevangenneming
van Oldenbarnevelt en ’t verzetten van de wet in Holland, werd de weg
vrijgemaakt voor de West-Indische Compagnie: 3 juni 1621, mede dankzij de
inspanningen van Usselincx, hoewel zijn ideeën nauwelijks in de praktijk
zijn gebracht.
WIC: octrooi per
01-07-1621, verleend voor 24 jaar.
Monopolie: geldt voor
alle onderdanen van de Republiek
·
westkust Afrika, met Kreeftskeerkring als noordelijke grens
·
oost- en westkust van beide Amerika’s, behalve de zoutvaart
op Punto de Arraya.
·
van Kaap de Goede Hoop in het oosten tot de oostkant van Nieuw-Guinea
Er kwamen vijf Kamers:
in negenden werd het deel aangegeven in welke verhouding de Kamers hadden te zorgen
voor uitrusting en retouren.
·
Amsterdam, 4/9, 20 Bewindhebbers
·
Zeeland 2/9, 12 Bewindhebbers (Middelburg, Vlissingen, Veere,
Tholen), gevestigd te Middelburg
·
de Maas, 1/9, 14 Bewindhebbers (Rotterdam, Delft, Dordrecht),
te Rotterdam
·
Noorderkwartier, 1/9, 14 Bewindhebbers (Hoorn, Enkhuizen,
Medemblik, Alkmaar, Edam, Monnikendam) te Hoorn
·
Friesland en Stad en Landen, 1/9, 14 Bewindhebbers, te
Groningen
Algemeen bestuur:
Heeren XIX: A’dam 8, Zeeland 4, de andere drie 2; de 19e was een
vertegenwoordiger van de SG, om enige controle uit te oefenen.
Veel was net zo
geregeld als bij de VOC.
Verschil:
·
aparte rekeningen:
o
handelsresultaten: vanaf 10% winst uitkeringen aan dividend
o
oorlogsresultaten: winst naar nieuwe oorlogsuitrustingen
·
ivm de problemen die de VOC had:
o
participanten krijgen enige invloed op de keuze van de
Bewindhebbers
o
1x per 6 jaar ‘generale Reeckeninge’
o
het
was Bewindhebbers verboden aan
de Compagnie te leveren en haar
goederen af te nemen.
o
SG had vertegenwoordiger in Heeren XIX (19e man)
Had de VOC binnen een
maand 6½ miljoen
ingelegd geld, de WIC had pas na 2 jaar ruim 7 miljoen:
o
vooral omdat men de indruk had dat het de WIC vooral ging om de
bestrijding van Spanje en niet in de eerste plaats om de handel.
o
omdat de VOC slecht draaide, en de WIC op bijna dezelfde wijze
was ingericht.
Reactie hierop:
o
de zoutvaart op Punto de Arraya werd in ’t octrooi opgenomen
o
personen en instanties werden onder druk gezet om in te
tekenen.
In augustus 1623 werd
de inschrijving gesloten:
o
A’dam
2.846.582 gulden
o
Zeeland
1.379.775
o
Maas
1.039.202
o
Noorderkwartier 505.627
o
Friesland, Stad en Landen
836.975
o
Staten-Generaal
500.000
Tezamen: 7.108.161
In 1624 vertrek van de
eerste oorlogsexpeditie, 25 schepen olv admiraal Jacob Wilckens en
vice-admiraal Piet Heyn. In Brazilië werd Sao Salvador veroverd, doch al
spoedig heroverde een Spaans-Portugese vloot de stad.
In 1625 opnieuw een
WIC-vloot van een 25-tal schepen met 3000 matrozen en soldaten o.l.v. Jan Dirksz
Lam, plus nog 17 schepen met 2000 man, maar ze kwamen te laat om Sao Salvador
te behouden.
Dit soort expedities
kostten alleen maar geld, hoewel de vijand veel schade werd toegebracht: in
de periode 1623-1630 werden 283 schepen veroverd of in brand geschoten.
Aanvang 1626: Piet Hein
met 14 schepen op pad: hij maakte voor Sao Salvador 22 volgeladen schepen
buit: de eerste keer dat het de WIC wat opleverde.
In 1628 het
grootste succes: Piet Hein veroverde met 31 schepen de zilvervloot uit Mexico
in een baai bij Havana. De buit had een waarde aan goud, zilver en geld van
ca. 11½ miljoen
gulden; de participanten werd 50% dividend uitgekeerd.
Maar o..h.a. was de WIC
niet succesvol en werden participanten regelmatig verzocht hun inleg te
verhogen.
Oostvaart: het
aandeel Nederlandse schepen dat in de periode 1591-1630 door de Sont voer,
schommelde tussen de 58 en 70%.
De schepen werden
steeds groter:
o
1601/1630 liep aantal Nederlandse schepen van 30-100 last terug
van 84% naar 49%
o
1601/1630 liep het aantal Nederlandse schepen van >100 last
op van 11 naar 49%
Capaciteit van de
Nederlandse schepen door de Sont: 1594: 160 ton, 1625 220 ton
In Hoorn werd in 1595
de eerste Fluit gebouwd: goed varend, veel vracht, 80 in 8 jaar gebouwd.
Eerste lengte/breedte
verhouding: 4:1, later 5:1, en 6:1. Ze konden sneller zeilen, 1/3 meer lading
vervoeren dan eerdere types, maar met een even grote bemanning
Bij Oostvaart sterk
ingebogen boorden i.v.m. de tol: hoe breder het dek, hoe hoger de te betalen
tol. De vorm van achteren geleek daardoor een peer, het was een driemaster
met een ronde achtersteven.
Export naar Oostlanden:
1 = zout en haring
2 = wijnen, specerijen,
andere koloniale waren, textiel, vis, huiden, leer: nauwelijks
nijverheidsproducten!
Import uit Oostlanden:
1.= diverse
graansoorten
2. = grondstoffen en
bewerkte materialen, vooral bestemd voor de scheepsbouw: hout, teer, pek,
hennep, vlas, potas, was, ijzer, koper.
Aantal doorvaarten door
de Sont nam in de 17e eeuw af, maar door grotere schepen bleef de
capaciteit ’t zelfde als in de 16e eeuw, en soms meer. De
moedernegotie bleef dus ook in de 17e eeuw belangrijk.
Westvaart:
Zoon Filips III was veel harder: in 1598 algemeen arrest. In 1602 andere
tactiek: handel op Spanje, Portugal en de Zuidelijke Nederlanden werd weer
vrijgegeven, wel moest in een aantal gevallen 30% extrabelasting betaald
worden op in- en uitvoer. Dit gaf wrijving met landen als Frankrijk, voor wie
de maatregel ook gold. Omdat de maatregel voor Spanje uiteindelijk weinig
opleverde en verder alleen maar problemen gaf, werd het plakkaat in 1604 weer
ingetrokken. Maar meteen ging Filips III weer over tot arrest en
verbeurdverklaring.
De Republiek ging over
tot blokkade van Spaans-Portugese havens, en deelde grif kaperbrieven uit.
In 1607 versloeg Jacob
van Heemskerk de Spanjaarden beslissend bij Gibraltar.
In 1609 het Twaalfjarig
Bestand: de handel bloeide op, maar op aandringen van Zeeland bleef de
Schelde gesloten.
Probleem bleef de
Engelse en Duinkerker kapers in het Kanaal.
1621 opnieuw moeilijke
tijden voor de Westvaart, hoewel de smokkelhandel in oorlogsmateriaal zich
wel ontwikkelde.
Straat- en
Levantvaart. Eerst alleen Italië
en de Oost-Spaanse kust, het breidde zich in de 17e eeuw uit tot
een aantal havens in het Turkse rijk. Begin Levant-vaart in 1598 (nog onder
Franse vlag), in 1600 ook onder Engelse vlag, 1612 onder eigen vlag.
Straatvaart:
1.
Livorno: internationaal handelscentrum (ook voor spullen van de
Levant)
2.
Genua en Venetië waren voor de Nederlandse handel veel minder
belangrijk
3.
Spaans-Italië (Napels, Messina, Palermo) ook tijdens 12-jarig
Bestand. Er heen: eind 16e eeuw: vooral
graan, later specerijen,
linnen, gedroogde en gezouten vis.
4.
Marseille, vooral in de periode 1600-1610, dankzij Hendrik IV, en
Toulon 1620-1640
Levantvaart. (van geen
groot belang)
-
Alexandretta (huidige Turkse Iskenderoen)
-
Aleppo (in het huidige Syrië)
Daar halen: katoen,
Perzische zijde
-
Cyprus: katoen, wijn, suiker
-
Constantinopel
De Nederlandse
vrachtvaart in de Middellandse Zee zeer belangrijk, vaak wel met de vlag van
de bevrachter.
Kapers en Rovers.
Tot Gibralter:
o
Engelse en Duinkerker kapers
o
Spanjaarden (tot 12-jarig bestand)
o
Fransen (vanaf ca. 1650)
Na Gibraltar:
o
Barbarijnse zeerovers (vooral van Tunis en Algiers). SG benoemt
in 1616 een consul in Algiers, waardoor groot aantal Nederlanders vrijheid
herkreeg. Het ergste waren de Nederlandse zeelui in Arabische dienst en die
tot de Islam waren bekeerd. Ondanks vele afspraken en verdragen bleef hier
zeeroverij tot begin van de 18e eeuw.
Verzet tegen het
monopolie van de VOC: De Moucheron, Lintgens en Le Maire; zij deden pogingen
tot het oprichten van nieuwe compagnieën,
-
tot de moord op Hendrik IV in 1610 via Frankrijk
-
1615 vertrok Australische Compagnie uit Hoorn: olv Le Maire (Jacques);
ze vonden zuidelijke doorgang (Le Mairestraat) en Nieuw-Guinea werd succesvol
bereikt. In 1616 liet Coen in Jacatra beslag leggen op schip en lading. Later
werd alles vergoed, maar dit werkte wel afschrikwekkend op anderen.
1616 en 1617 verbood SG
alle inwoners van de Republiek in vreemde dienst naar Indië te gaan: dit
werkte ook preventief om het monopolie te handhaven.
Tegen de Engelsen:
-
1605-1616 wist men de Engelsen redelijk op afstand te houden
-
Vanaf 1616 werd de strijd feller: strijd bij Jacatra, en
J.P. Coen
maakte daarna jacht op Engelse schepen.
-
1619 een vriendschapsverdrag tussen Engeland en de VOC
-
1621 deed Coen op een voor de Engelsen ongunstig tijdstip een
voorstel voor een gezamenlijke expeditie naar de Banda. De Engelsen zagen er vanaf en Coen nam
de Banda-eilanden in bezit. Twee jaar later verlieten de Engelsen het gebied
van Molukken, Amboina en Banda door geldgebrek.
Zout:
-
eerst uit Frankrijk
-
2e helft 16e eeuw uit Portugal en Spanje
-
vanaf 1585 vaker Kaapverdische eilanden (=Zoute-eilanden)
-
Punto de Arraya
Monopolieverlening vond
slechts beperkt plaats
-
Noordse Compagnie 1614-1642, tbv de walvis
-
Australische Compagnie (zie boven!)
-
Compagnie van Nieuw-Nederland, viel in 1621 onder WIC
-
Na 1632 gold het monopolie van de WIC alleen daar waar ze echt
gevestigd was (West-Afrika en Nieuw-Nederland), verder mocht iedereen overal
vrij handelen
Vlak na de oprichting
van de VOC werd een deel van de buit aan Maurits toebedeeld:
-
10% van de buit boven de Kreeftkeerkring
-
1/30 deel elders.
1674: de WIC wordt
geliquideerd
1675: de 2e
WIC met kleiner kapitaal en beperkter octrooi
Cijfers eind 18e
eeuw:
-
handel met de Oost = 35 miljoen
-
handel met de West =
28 miljoen
-
overige zeehandel = 200 miljoen
-
Tezamen: 263 miljoen
VOC = ruim 13% van de
handelsomzet in de 18e eeuw.
Die overige zeehandel:
-
Oostzee
55 m
-
Engeland
43 m.
-
Frankrijk
37 m.
-
Overige
65 m.
-
Tezamen: dus 200 m.
Van alle
scheepvaartbewegingen nam de VOC 2 tot 4% in beslag
Na de val van Antwerpen
in 1585 kreeg A’dam ook toegang tot Zuid-Europa, dankzij geld en relaties
van Zuidnederlandse immigranten.
De Westvaart was eerst
vooral zaak van Rotterdam en Zeeland.
Immigranten hadden
weinig met de Oostvaart.
Graan en hout uit
Baltische landen en Noorwegen werd naar het zuiden vervoerd. Retourvracht:
vooral zout.
Handelsexpansie:
A’dam als stapelmarkt:
-
eind 15e eeuw:
90 artikelen
-
halverwege 16e eeuw: 250 artikelen
-
1609: ruim 300 artikelen.
==========================================================================
Mensen,
leven en werken in de Gouden Eeuw.
A.J.C. de Vrankrijker.
Straatverlichting:
aanvankelijk slechts zeer schaarse kaarsenlantaarns. Dankzij Jan van der
Heyden, die de olielamp verbeterde, vanaf 1669 in de Amsterdamse straten.
Materiaal vroeg in de 17e
eeuwse huizen:
-baksteen, rood, bij de
ambachtslieden met luifel
-natuursteen pas in 2e
helft 17e eeuw voor grote gebouwen en patriciershuizen
-begin 17e
eeuw stad: woning en winkel en pakhuis en werkplaats: onder een dak.
-Nachtwakers in de stad
werden nachtwachten tot compagnieën met kapiteins en luitenants; in Den
Haag: ratelwacht, in Hoorn klapperwakers genaamd.
-Start wegenverharding
pas midden 17e eeuw in de stad. Daarbuiten bleef ’t zand, stof
en
modder.
-Steeds meer koetsen,
zodat gebruik in de stad verboden werd. Toen sleetjes en koetsjes zonder
wielen.
-O.a. hierdoor nam het
verkeer te water toe.
Postwagens:
Groningen-A’dam: 42 uur.
Logementen als
overnachtingsplek voor gewone mensen. Stadsherbergen voor voorname gasten.
Trekschuit in 2e
helft 17e eeuw werd HET vervoermiddel tot de komst van de
spoorwegen.
Begin trekschuiten:
1622 route Groningen-Zuidlaren.
1628 A’dam-Utrecht
1660 uitgebreid netwerk
met vaste tarieven en diensten en routes.
Al eeuwenoude tollen
bleven aanvankelijk op de route gehandhaafd.
Totale openbaar vervoer
= 2/3 trekschuiten+zeilschepen op de ruimere wateren.
Post: geen goede
centrale organisatie door de zelfstandigheid van de stedelijke postkantoren;
wel redelijk snel.
-eerst: brief aan
particulier meegeven
-toen: stadsboden
brachten post naar belangrijkste plaatsen. Het retour moest gedaan worden
door stadsboden van die andere stad.
-later: halverwege de
post uitwisselen
-nog later: trajecten
naar Antwerpen of Hamburg per rijdende post.
Porto: de ontvanger
betaalde meestal
Toen het postwerk qua
omvang meer werd, kwam er de postmeester. Dit ambt bracht zoveel op, dat in de 18e
eeuw alleen regentenfamilies er voor in aanmerking kwamen.
Bijvoorbeeld: A’dam
had vier afzonderlijke kantoren:
·
voor Antwerpen en verderop, plus Engeland, plus Haarlem
·
voor Hamburg, via Zwolle
·
voor Keulen, via Utrecht
·
voor binnenland, behalve Haarlem
Brief Den Haag/Parijs:
in 4 dagen.
Binnenland: als laatste
trekschuit was vertrokken, reed ’s nachts de postiljon.
Ontwikkeling naar
krant:
-aanvankelijk
nieuwsbrieven, gedrukt of geschreven, verspreiden berichten midden 16e
eeuw over speciale gebeurtenissen, legerberichten, kopieën van brieven.
-Begin 17e
eeuw: verzamelaars van wereldgebeurtenissen kwamen tot kranten, zoals de
weekberichten in A’dam
Daarin stonden
nauwelijks advertenties, weinig binnenlands regeringsnieuws, en alleen
bestemd voor gegoeden: vanwege leeskunst, maar vooral vanwege de prijs.
Middagmaal: ca. 12.30
uur.
·
rund- en schapenvlees
·
op visdagen: karpers, voorns, brasems, kabeljauw, haring.
·
groente: sla, kool, wortelen, bieten, rapen
·
winter: zoutevis, gort, erwten, spek, worsten.
·
het hele jaar: rijstebrij.
·
het drinken is bier.
·
later luxer, met noten, perziken, wijn.
Glazen die niet konden
staan: betekent doordrinken. er werd veel gedronken, ook omdat het drinkwater
bij lange na niet zuiver was.
Tabak in 3e
kwart 16e eeuw als medicijn.
Spelletjes: dobbelen,
trik-trak, ganzenbord, pandverbeuren, kaarten. De kerk vond kaarten van de
duivel.
Buiten: kaatsbaan,
klootschieten, Kolven op de Maliebaan: met stok tegen bal (het latere golf),
diverse balspelen en balspelletjes zoals knikkeren, bikkelen.
Katknuppelen en
palingtrekken waren ware volksvermaken die pas ca. 1900 verboden werden of
inmiddels uitgestorven waren., evenals vogelsnijden.
Kermissen, in al hun
ruwheid en platheid werden gevierd, ondanks de katholieke achtergrond en de
gereformeerde protesten. Vaak bij jaarmarkten en grote veemarkten.
Gildenwezen: hoofddoel:
monopolie verschaffen aan beoefenaars van hetzelfde ambacht. Gilden eerst
godsdienstig, daarna ook de politiek bepalend; in Gouden Eeuw alleen economisch.
Leertijd: houtzagers: ½
jaar, hoedenmakers: 4 jaar, chirurgijn: 5 jaar.
Maximaal 2 leerlingen
in een werkplaats.
De te grote gildedwang
(regeltjes) maakte dat sommigen buiten de stad naar het platteland gingen:
geen voorschriften, lagere lonen.
Groothandel en nieuwe
industrieën vielen buiten de gildedwang.
Gilde had armen- en
ziekenbus, als soort verzekering. Het beheer was in handen van de busmeester
of door de stedelijke overheid.
De Waag op de markt:
daar moest men zijn spullen laten wegen, voordat er gehandeld kon worden.
Anthonie van
Leeuwenhoek zag in 1676 m.b.v. een primitief microscoopje als eerste bacteriën.
1638: in A’dam
scheiding in het kramersgilde van de dokters en de apothekers, bestuurd door
stedelijke inspecteurs: de overlieden.
Leiden: heel veel
Zuidnederlandse immigranten, daarom huishuren hoog door woninggebrek. In
ongunstige jaren aldaar was 1/3 armlastig.
Bedelaars en
landlopers: tijdelijk naar rasphuis.
In geval van misdaad
werd er gestraft:
·
gegeseld
·
gebrandmerkt
·
afkappen ledematen
·
galg
·
verbranding
·
te pronk gesteld
·
verbanning
·
tuchthuis, later rasphuis genoemd (mannen), spinhuis (vrouwen)
om beroep te leren.
·
boete
·
nauwelijks vrijheidsberoving (wel ingeval van afwachting van
vonnis)
Armen, wezen:
·
Aalmoezenierskamer = stedelijke overheid
·
Diaconie = van de Gereformeerde kerken.
Hoe verder aan geld:
eerst opmaken van de kloosteropbrengsten / collectes / loterijen.
Wezen: -in
burgergezinnen. In grote steden in weeshuizen.
Unie van Utrecht 1579:
·
artikel 5: voor defensie overal gelijke belasting heffen
·
artikel 9: geen imposten of andere heffingen invoeren dan bij
algemene stemmen van alle leden der Unie
·
artikel 18: goederen uit
andere gewesten niet zwaarder belasten dan eigen
Verponding: belasting
op onroerend goed: landerijen en huizen
Imposten = ca.
accijnzen. Sommige voorloper van de inkomstenbelasting, want afhankelijk van
welstandsniveau. Bv. trouwen, herengeld (op ’t houden van huisknechten en
dienstboden), op schepen en wagens, en later ook: speeljachten, karossen en
koetsen met paarden, (voor zover niet in gebruik voor beroep of bedrijf).
los- en lijfrente.
Onoverzichtelijk wordt
het totale plaatje door de bedragen die bij de pachters bleven hangen, de
knoeierijen en de vele (onduidelijke) vrijstellingen.
School: de lagere
school: de kinderen betaalden schoolgeld behalve de armen.
Op het platteland was
de meester ook koster, voorzanger, grafdelver, briefschrijver, om aan geld te
komen.
De Synode van 1619
eiste dat de onderwijzer lidmaat van de Gereformeerde Kerk was, en hij moest
bovendien een geschrift ondertekenen waarin stond dat hij zich geheel moest
houden aan de Gereformeerde richtlijnen volgens de synode, want eerder waren
er ex-pastoors die zich daar niet aan hielden.
De school: lezen,
schrijven, rekenen.
Resultaat van het
onderwijs is enigszins gebleken uit de ondertekening bij ondertrouw, met de
eigennaam of een kruisje. Hieronder het percentage mensen dat met de
eigennaam ondertekende:
·
1630: 57% van de mannen en 32 % van de vrouwen
·
1680: resp. 70% en 44%
·
1780: resp. 85% en 64%
Na de lagere school: de
Latijnse of triviale scholen, als voorbereiding op de universiteit, in de
meeste grote steden:
·
niet voor meisjes
·
gewoonlijk was er een voorbereidende klas aan verbonden voor
lezen en rekenen
·
1e klas Latijn
·
ook Grieks en godsdienstonderricht
·
eventueel ook Hebreeuws voor komende theologiestudenten.
Hoger dan de Latijnse
school stonden Illustere scholen, later ook Athenea geheten. Hoogleraren
gaven hier les in vakken als
rechten, filosofie, theologie, klassieke talen, historische wetenschap. Doel:
voorbereiding voor studie aan de universiteit.
Universitair Onderwijs:
·
1575 Leiden
·
1584 Franeker
·
1600 Harderwijk (in 1647 volledig)
·
1614 Groningen
·
1636 Utrecht
Vooral Leiden was
internationaal befaamd en had veel buitenlandse studenten.
-Oppertoezicht op de
universiteiten door gewest of stad
-Eigenlijk bestuur:
curatoren (natuurlijk uit regentenkringen)
-Intern bestuur: de
senaat (professoren); het hoofd is de jaarlijks gekozen ‘rector
magnificus’
In de 17e
eeuw beurzen voor studenten, speciaal voor aanstaande predikanten omdat daar
veel vraag naar was. Deze studenten werden ‘bursalen’ genoemd.
In Leiden waren de
volgende bursalen (beursstudenten):
·
ordinarii (beurs gekregen van de Staten)
·
extra-ordinarii (op kosten van de steden)
·
extraneï
(vreemdelingen door de Staten onderhouden, plus allen die wegens plaatsgebrek
in het internaat elders werden uitbesteed: studenten uit andere gewesten en
landen)
Latijn was de voertaal.
Eind 17e
eeuw: jaarlijks ca. 600 nieuw ingeschreven studenten. Meer dan de helft
hiervan in Leiden.
Studentenverenigingen
werden vaak gevormd naar gewest van herkomst.
Rederijkers.
Bloeitijd was in de 16e
eeuw, daarna kwam er een langzaam verval.
De stad stelde hen een
poortgebouw of een andere locatie ter beschikking.
In het oosten en
noorden van het land kende men geen Rederijkers, alleen in Leeuwarden van
1617-1619.
De leider van een groep
werd keizer, prins of deken genoemd:
·
hij zag toe op de inhoud van spelen en refreinen
·
hij ontving de uitgenodigde kamers
·
en sprak het afscheidswoord
Verder was zeer
belangrijk de vinder of retrosijnmeester, die de gedichten en toneelstukken
schreef, de rollen verdeelde, loste de door andere rederijkerskamers uitgeschreven prijsvragen op en onderwees de nieuwelingen.
De nar moest het
publiek vermaken met zijn grappen en grollen.
De kamers deden ook mee
bij historische en allegorische optochten.
Door hun stukken vonden
ze al gauw de predikanten tegenover zich; de magistraten waren libertijner,
maar ’t moest natuurlijk niet te gek worden, vooral niet met kritiek op de
overheid!
In 1617 kwam Samuel
Coster met zijn Academie, die op een hoger plan stond met stukken van Hooft,
Vondel en Bredero.
Op het toneel werden
vrouwenrollen aanvankelijk door mannen gespeeld. Pas ca. 1650 begonnen ook
vrouwen op het toneel te verschijnen.
Dichtgenootschappen
beoefenden en beoordeelden de poëzie in gezelschap. Jan Luyken liet zijn
werken zelfs in boekvorm verschijnen. Jacob ‘vader’ Cats was in zijn tijd
zeer populair.
Boekdruk en boekhandel
namen een hoge vlucht:
·
pamfletten, dunne boekjes met veelal een sterk subjectieve
tekst
·
wetenschappelijke boeken in het Latijn, dus internationaal
·
boeken in andere talen voor het buitenland bestemd, zoals
katholieke werken, die dan anoniem of zgn.in
een buitenlandse stad waren
gedrukt
·
andersdenkenden konden hun ideeën hier tot boek laten komen:
Descartes e.a.
Kortom: dankzij de
milde censuur bloeide deze handel.
Gisbertus Voetius was
tegen de rationalist Descartes.
Zeer populair waren de
almanakken, met weersvoorspellingen, planeetstanden, gezondheidstips.
==========================================================================
De
Geschiedenis van de Kerk op honderd bladzijden.
Pastoor W. Nolet.
Oosterse Schisma: 1054 definitief
Concilies:
·
1e Algemene
Concile: 325 te Nicea (men neemt afstand van Arius)
·
2e = 381 te
Constantinopel
·
3e= 431,
Ephese
·
4e= 451,
Chalcedon
Het verhaal met
meerdere pausen
begint bij Philips de Schone, die zorgt dat in 1305 Clemens V wordt gekozen
en zich vestigt in Avignon.
1378: Urbanus VI paus te
Rome, en Clemens VII paus te Avignon
Nog extremer: 1409
Concilie te Pisa:
-
Ipv Gregorius XII en Benedictus XIII (beiden weg), komt nieuwe
paus Alexander V, die al snel sterft; dan komt paus Johannes XXIII,
terwijl Gregorius en Benedictus ook weer ‘mee’ gaan doen: dit betekent
dat er drie pausen zijn.
1414: concilie van
Constanz: één nieuwe paus: Martinus V.
Ca. 1400 Bohemen: Jan
Hus: loochende hele kerkelijke hiërarchie
Ca. 1500 Erasmus.
Luther: voelde zich
aanvankelijk schuldig t.o.v. God. Toen:
Gods Woord in de Bijbel, dus alleen uit de Bijbel moest men de inhoud van
zijn geloof zoeken onder inwerking van de Heilige Geest.
Calvijn: predestinatie.
Concilie van Trente
1545-1563, betekende de start van de Contra-Reformatie.
1724: Schisma van de
Oud-Katholieke Kerk.
Rationalisme:
wijsbegeerte en natuurwetenschappen los van Christendom = Verlichting.
Descartes (of Cartesius)
tussen 1629-1649 in ons land. Kort na hem Spinoza met zijn pantheïsme.
==========================================================================
H.Klompmaker.
In het buitenland vaak
Mercantilisme: staatsbemoeienis met de handel.
In de Republiek deed de
staat er juist alles aan om de handel de ruimte te geven.
Stapelplaats: Dordrecht
14e eeuw: gedwongen door grafelijke overheid.
A’dam: stapelmarkt op
vrijheid berustend.
In 17e eeuw
4 volle jaren vrede!!
Demografie van de
Republiek: (bij benadering)
1500: 1 milj.
1550: 1,3
1600: 1,55
1650: 1,85
1700: 1,9
1750: 1,9
1795: 2
Ook na 1585 bleef
Antwerpen (afgesloten tot 1794) een drukke haven, wel veel minder.
Na afzweren Philips II:
SG en RvS de opperste macht. Daarna de Gewestelijke Staten, met
vertegenwoordigers van adel, steden en boeren (Friesland)
Oranje kreeg gezag over
leger en vloot, plus de administratie. Titel: stadhouder.
In de administratie is de
voornaamste ambtenaar van Holland : eerste landsadvocaat of raadspensionaris.
De Republiek was een
‘federale’ Republiek.
In de 17e
eeuw waren kooplieden en regenten dezelfde personen. Later kwam er een aparte
regentenstand.
Eerste helft 17e
eeuw: droogmakerijen en ontginningen. Aan de andere kant, maar ook eerder:
turfafgravingen, die weer tot meren leidden.
Er was geen officiële
algemene verzekeringsmaatschappij. Wel was er
“averij grosse”, die echter niet gold i.g.v. storm. Vanaf 1612 had
A’dam een aparte assurantie en averij grosse-kamer.
Merchant Adventures uit Londen: dit was een monopolistische exportorganisatie.
-Graan: uit de Oostzee.
Voor: brood, pap / beschuitbakkerijen Zaanstreek (scheepsbeschuit) /
bierbrouwerijen / opkomende jeneverstokerijen. (Bier beter dan water:
gezonder; wijn te duur, jenever te sterk)
-Hout: houtzagerijen,
scheepswerven, huizenbouw, meubels, rijtuigen, etc.
-Wol: Leiden, Naarden,
Delft / wolneringen / textielhandel: lakenververijen, katoendrukkerijen,
verfindustrie, papierfabricage.
Veredelingsbedrijven:
die iets doen met een ruw product.
-Suiker: uit Java, naar
Europa en Azië.
-Indigo: de concurrent
van de in Europa blauwe verfstof ‘weede’.
De VOC kocht dit eerst in Surette bij de EIC. Vanaf 1625 werd
de teelt zelf ter hand genomen in Coromandel. Vlak na 1700 op Java zelf.
De Nederlandse eigen
industrieproductie bleef achter vergeleken met de omringende landen; op den
duur (18e eeuw) werd dit funest.
Hoge betalingen van de
VOC aan de SG als het octrooi verlengd werd:
·
1602: 25.000
·
1621: niets
·
1647: 1,5 miljoen
·
1605-1606 was 250.000 betaald voor expeditie tegen Portugal
·
1639 waren 4 schepen geleverd aan Tromp voor de Slag bij Duins
·
1652 moest de VOC voor 5 milj. 20 schepen leveren (werd wel met
vertraging door SG terugbetaald.)
·
1665: moesten er weer schepen geleverd worden ter waarde van
3,5 milj. i.v.m. de oorlog tegen Engeland; dit bedrag is niet terugbetaald aan
de VOC, maar werd beschouwd als compensatie voor de verlenging van 1672.
·
1696: verlenging, tegen betaling van 3 milj.
VOC:
·
waarde ingevoerde goederen in bezit van de VOC: 2%
·
waarde uitgevoerde goederen in bezit van de VOC: 1%
·
plus veel werk voor de mensen in eigen dienst
·
plus veel werk voor toeleveringsbedrijven
·
plus aanleiding tot veel geldhandel: speculatie in actiën.
VOC zorgde voor tin,
lood, koper, de Oostzeelanden (Zweden) voor ijzer.
Gebrek aan eigen
exportartikelen. Dit werd goedgemaakt door handel drijven met goederen uit
andere landen.
Standpenning: gewone
geld.
Negotiepenning: om mee
te handelen (van beter materiaal gemaakt, dus meer waard.)
Onze eigen
exportproducten:
1.
geld en edelmetaal (uit Spanje). Tot 1648 via Hamburg of Bremen
verkregen.
2.
zuivelproducten, turf, vis (vooral zoute haring)
3.
eindproducten van de veredelingsbedrijven: bier, likeur, jenever,
zeep, zout, suiker, later ook tabak, en
andere kruiden en drogen (plantaardige geneesmiddelen, plus middelen om het
vlees een speciale smaak te geven).
4.
producten die we doorvoerden.
Exportindustrieën:
1.
papierindustrie (vooral Zaanstreek en Veluwe), en in A’dam
internationale papierhandel. Import van papier uit Frankrijk bleef nodig.
Goede kwaliteit papier door goede soort lompen uit binnen- en buitenland,
vooral Duitsland en Engeland.
2.
ververij van textielstoffen. De benodigde aluin kwam uit de Kerkelijke
Staat: Civitavecchia.
3.
schrijnwerkerkunst: allerlei soorten kasten. De VOC zorgde voor de
fijnere houtsoorten, vooral toen onder Franse invloed de eikenhoutenkast uit
de mode geraakte.
4.
aardewerkindustrie: door de Aziatische voorbeelden ontstond hier het
Delftsblauw.
5.
Grote of haringvisserij: hoogtepunt ca. 1630; ca. 500 buizen (200 uit
Rotterdam, 270 uit Enkhuizen). 80% werd geëxporteerd.
6.
Walvisvangst, vooral rondom Spitsbergen. Tussen 1610 en 1640 waren de
dieren nog niet schuw, zodat ze gemakkelijk gevangen konden worden. De
karkassen werden naar het eiland Amsterdam ten noordwesten van Spitsbergen
gesleept, waar een klein dorp was gevestigd: Smeerenburg. Traan werd gekookt
uit het walvisspek. Smeerenburg, gesticht in 1619, bloei ca. 1635. Deze
werkzaamheden werden uitgevoerd door de Noordse Compagnie (1614-1642). Na
1640 ging men met het spek naar Nederland, waar dan de traan werd gekookt en
voor de verkoop werd klaargemaakt. De traan: voor verlichting, de baleinen
voor het schikken van kleding, de botten als landafscheiding en
grensaanduiding. De bloeitijd
van de walvisvaart na 1642, toen het een vrij bedrijf was, lag tussen 1670 en
1700.
De 17e
eeuwse handelsbalans (invoer/uitvoer) was negatief. Zij werd goedgemaakt en
opgeheven door een goede betalingsbalans, dankzij:
·
vrachtvaart, veredeling, verzekering, leningen,
commissiehandel.
De landhandel verliep
vaak over riviertjes en baken: Berkel, Schipbeek, Regge, Oude IJssel, Roer,
Overijsselse Vecht.
Rotterdam was beter te
bereiken dan A’dam:
·
schepen moesten gelicht worden bij Pampus
·
Schepen bleven op de rede van Texel of Terschelling en daar
vond de overlading plaats in kleinere schepen.
·
Het opkalefateren van
schepen vond meestal niet in A’dam plaats maar op Texel, Terschelling of
elders.
Buiten de steden waren
de wegen bijna nergens bestraat. In 1645 deed de SG een plakkaat uitgaan: de
steden moesten met een kar bereikbaar zijn, dorpen te voet. Grote
postverbindingen moesten te paard afgelegd kunnen worden.
Personenvervoer:
trekschuiten veel belangrijker dan postkoetsen:
·
1631: Haarlem - Amsterdam klaar
·
1636: Leiden – Leidschendam
·
1656: Haarlem – Leiden
·
1657: Amsterdam -
Gouda
Beurtschipper had op
een bepaalde route het monopolie, van goederen, personen, brieven. Ze
behoorden tot het schippersgilde in de plaats waar ze poorter / burger waren,
door de stedelijke overheid aangesteld.
Personenvervoer: Groningen-Amsterdam: een halve week: zeilen, trekdieren of “trekmensen”.
Stapelmarkt:
·
Gedwongen stapelplaatsen: Venetië, Dordrecht: alle goederen
moesten eerst in de stad ter verkoop worden aangeboden aan de inheemse
kooplieden.
·
Vrijwillig stapelsysteem: Brugge en vooral Antwerpen, en vanaf
de 15e eeuw werd dit systeem in Noord-Nederlandse steden
opgebouwd. Vooral bij Rotterdam en Amsterdam lag de nadruk op faciliteiten:
o
alle courante goederen het hele jaar door in grote hoeveelheden
aanwezig.
o
Holland had achterland via waterwegen
o
gemakkelijke kredietvoorwaarden
o
betaling in betrouwbaar en betrekkelijk waardevast geld d..m.v de
Wisselbank
o
Amsterdam ging berichten over de tot stand gekomen prijzen
overal naar toe verzenden
o goederen met de schepen kon men in bepaalde vormen verzekeren, weliswaar tegen hoge premies.
Wisselbanken: In 1609
was er al een wisselbank in Amsterdam naar het voorbeeld van de Venetiaanse
Banco di Realto (van 1587). De bank leverde deugdelijk geld aan de kooplieden
tegen deposito van omlopende munten (standpenningen).
Het bedrag dat iedere
koopman daarvan inleverde bij de bank werd omgerekend naar gewicht in zilver.
Dat bedrag kon hij bv. laten overschrijven op de rekening van een andere
koopman. Zo:
·
kreeg de bank de beschikking over voorraden zilvergeld en ook
ongemunt zilver, en kon betreffende
stad zilver in haar munten verwerken
·
kreeg de bank de beschikking over goede munten die daar weer
als negotiepenningen ter beschikking van de exporthandel konden worden
gesteld.
Ook in andere steden
werden al spoedig wisselbanken gevestigd.
Gireren van de ene
rekening op de andere was mogelijk. De Amsterdamse bank hief vergoeding voor
administratiekosten, plus commissie op de wisseloperaties en op de handel in
edelmetaal: dat was de winst van de bank.
In 1621 bedroeg het te
goed van de kooplieden bij deze bank al 2,3 milj. gulden; in 1671: 9,3 milj.
Vanaf 1683 mocht de
Amsterdamse Wisselbank ook goud en zilver belenen, in ruil waarvoor
recepissen (ontvangstbewijzen) werden afgegeven, die aan derden konden worden
overgedragen. De bankschat nam daardoor snel toe: het hoogste bedrag was bij
30 milj. gulden in 1764. Het hoogste aantal rekeninghouders totaal was 2900
in 1721.
Gireren kon via
zaakgelastigden in Amsterdam internationaal.
Handelskredieten liepen
via de stedelijke Bank van Lening (1614 opgericht). Arme mensen konden
huisraad en kleren belenen. Kooplui hun handelswaar. Rente ging tot 20% per
jaar.
Het vragen van rente is
lange tijd een probleem geweest vanwege de kerk. Calvijn vond dat het
productieve krediet toegestaan was, mits de rente niet te hoog was. Op vele
manieren probeerde men het probleem te omzeilen. Over het consumptiekrediet
brak in het Calvinistische Nederland van ca. 1636 een felle strijd uit: de
theologische faculteit van Utrecht was tegen, die van Leiden was voor. Ca.
1650 werd een matige rente voor productief en consumptief over het algemeen
acceptabel gevonden.
De Beurs.
Goederenbeurs Amsterdam
vanaf 1611 (niet de eerste). Kooplieden bepaalden uit de kwaliteit van de
monsters de prijzen van goederen. De eerste plek van deze permanent geworden
jaarmarkt was aan de Warmoesstraat; vanaf 1566 op de Nieuwe Brug; in 1611
kwam het gebouw van Hendrick de Keyser gereed, en was tot de 19e
eeuw in gebruik.
In de 17e
eeuw verhandelde men er tussen de 400 en 600 verschillende soorten goederen.
Prijscouranten vermeldden wekelijks de tot stand gekomen prijzen.
Hoogste bloei van de
Amsterdamse beurs: 1650-1654 en 1690-1701.
Vanaf 1613 werden
officiële makelaars van de stad Amsterdam belast met het samenstellen van de
lijsten en het controleren van de in de prijscouranten vermelde prijzen. In
de prijscouranten werden naast de prijzen voor de handelsartikelen ook de
wisselkoersen en de zeeverzekeringspremies genoteerd.
·
Eerste hands kooplieden zijn zeehandelaren (importeurs),
gespecialiseerd in landen
·
Tweede hands kooplieden zijn
stapelkooplieden (’t meest kapitaalkrachtig), ’t minst gespecialiseerd,
noch naar landen, noch naar producten.
·
Derde hands kooplieden: zijn exporteurs, gespecialiseerd naar
producten; zelf zijn ze zeehandelaars of ze hadden ze in dienst.
De drie types konden
ook samenvallen, gecombineerd zijn.
De haringpakkerij was
in handen van Rotterdam.
Bakstenen: rond 1650
zo’n 2 milj. per jaar, ca. de
helft voor de export. Thuis voor steeds meer stenen huizen, vanwege het
brandgevaar.
De stenen gingen van de
bakkerijen langs de Oude Rijn via Rotterdam naar andere Europese landen, plus
naar Oost- en West-Indië. Van
het IJsselgebied vaak via Amsterdam, als ballast mee naar de Oostzeelanden.
Verhoudingen in de
Gouden Eeuw:
Amsterdamse handel is
in de 17e eeuw 5x Rotterdam, 7x Middelburg/Vlissingen, 14x
Enkhuizen.
In de 18e
eeuw had Rotterdam de helft van de Amsterdamse handelsomvang
Handelspolitiek:
Eventueel alleen
belemmering handel door:
·
hoge invoerrechten (protecties)
·
of invoerverboden of uitvoerverboden (prohibitie) .
bijv. bij
graanschaarste, zo ook bij schaarste aan boter, kaas, turf, uit angst voor
oproerigheid van de bevolking, want dàt
zou de handel schaden.
·
Echt verbod op handel met de vijand (Spanje) werd slechts af en
toe uitgevaardigd
Belasting: nauwelijks
sprake van inkomsten-, loon-, vermogensbelasting.
·
licentiegeld: geheven op de uitvoer naar vijandelijk gebied, en
later op invoer uit vijandelijk gebied.
·
konvooigelden: als vergoeding bij invoer vanwege bewapende
bescherming van bv. de vloot
·
verder betalen voor:
o
laden en lossen van de schepen
o
vervoer naar de Waag
o
van de Waag naar het pakhuis
o
van pakhuis naar de haven
Van het uit Dantzig
aangevoerde graan ging in de 17e eeuw ca. 75% naar de Republiek.
Omgerekend brachten
Nederlanders 75% van de zoutaanvoer naar de Oostzeelanden. Van de
haringaanvoer tot 90%, van de koloniale waren 5/6 deel, van de textiel
aanvoer 2/3. Na 1700 daalde het Nederlandse aandeel.
Dienstverlening (geld!)
werd belangrijker: met Nederlands kapitaal gingen buitenlandse kooplieden hun
eigen bedrijven uitbreiden.
Volgende stap: Londen
neemt deel van de stapelmarkt over, en buitenlanders (vooral Engeland)
handelden zelf rechtstreeks met Noord- en Zuid-Europa.
Vooral na 1780 gaat de
absolute Nederlandse in- en uitvoer teruglopen; in verhouding al veel eerder.
1713: bij de Vrede van
Utrecht is de politieke rol van de Republiek uitgespeeld: “de vous, chez
vous et sans vous.
Geen inkomsten- en
vermogensbelasting. In oorlogstijd heffingen van enkele procenten.
Hoe geld beleggen?
·
land aankopen
·
droogmakerijen
·
luxe woningen in de stad
·
luxe buitenplaatsen langs Vecht of Oude Rijn
·
liefdadige stichtingen (hofjes, etc.)
·
hoofdsom in de zaak houden.
Opleidingen:
-huisonderwijzers voor jonge kinderen
-jongens daarna: Franse of Latijnse school
-vervolgens: zeevaartkunde / kunst van dubbel of Italiaans boekhouden /
rekenkunst
-maar pas echt: als koopmansleerling in Nederland of elders (zoals J.P.Coen
in Italië)
Bekendste Nederlandse
rekenmeester en boekhoud leraar: mr. Willem Bartjens. Zijn leerboek kwam uit
in 1604, en beleefde in 1628 reeds zijn achtste druk.
Ook Simon Stevin, de
militaire deskundige van Maurits, vooral v.w.b. de bouw van stellingen, grachten
en verdedigingswerken.
Slechts in het begin
van de 17e eeuw zien we ‘nieuwe gezichten’ (grote) in de
koopmanswereld.
Verschil tussen rijk en
arm na ca. 1650 groter.
Investeren: niet aan
overdreven paleizen of feesten. Wel speculatiezucht: bijv. 1636 in en rond
Haarlem: zeldzame tulpensoorten lokken uit tot windhandel: velen
verkochten bollen die ze (nog) niet hadden aan kopers die ’t geld er voor
niet hadden. Eind 1637 stortte het hele kaartenhuis ineen.
Geschiedenis van de Joden in Nederland
J.C.H. Blom e.a.
Hoofdstuk 1,
B.M.J.Speet: “De Middeleeuwen”.
Na de
Karolingische periode zijn er min of meer onafhankelijke staatjes, en is er
een sterke toename van de bevolking.
Derde Concilie
van Lateranen: christenen mogen geen rente vragen bij het uitlenen van geld
aan medechristenen (Deuteronomium 23:19-20). Dit betekende dat de geldhandel
in joodse handen kwam.
Er was sprake
van isolering van de joden:
·
geen overheidsfuncties
bekleden
·
geen grond bezitten
·
niet in handels- en
ambachtsgilden
Tijdens de
eerste Kruistocht in 1096 werden voor het eerst joden op grote schaal
vermoord door de kruisvaarders. De Nederlanden worden op geen enkele wijze in
verband gebracht met deze eerste golf van vervolgingen, wat zou kunnen wijzen
op de kleine rol die ze hier speelden.
Pas eind 12e,
begin 13e eeuw verschenen hier de eerste joden. De oudste joodse
nederzettingen treffen we in plaatsen als Leuven, Brussel, Luik, Mechelen,
Zoutleeuw, Geldenaken en Tienen. Hun herkomst is waarschijnlijk het Rijnland.
In de
Noordelijke Nederlanden pas eind 13e, begin 14e eeuw.
Twee situaties zijn hiervoor aan te wijzen:
·
in Engeland moesten
alle joden in 1290 verlaten
·
in Frankrijk vindt er
in 1306 een uitzetting plaats, in 1394 een definitieve
In die periode
werden joden ‘beschermd’ door de vorst, dit hield in dat ze geen wapens
mochten dragen, en dat ze in feite onvrij waren. Tegenprestatie aan de vorst:
belastingen betalen en andere diensten aanbieden.
De Kerk
verhardde in de 12e eeuw haar houding t.o.v. de joden, en was een
bevestiging van de reeds bestaande juridische situatie.
In de loop van
1348 verspreidde zich de zwarte pest over Europa; aanvang 1349 in het
Rijnland en de Zuidelijke Nederlanden. De oorzaak hiervan lag volgens de
bevolking bij de joden: het kwam hierdoor in sommige steden tot massale
jodenvervolgingen, aangespoord door de flagellanten, ook wel gesel- of
kruisbroeders genoemd, die door de straten liepen en zich geselden met roeden
en zwepen. In de herfst van 1349 trokken de flagellanten door Oversticht
(Overijssel), en lijkt er verband met het feit dat in Zwolle alle joden
werden gedood of verbrand. Reden hiervoor: de joden zouden de pest
verspreiden, maar ook dat velen dan hun schulden aan de joden niet meer
behoefden te betalen. Behalve Zwolle worden ook genoemd in de Noordelijke
Nederlanden: Utrecht, Broek (bij Venlo), Nijmegen, Arnhem, Zutphen, Deventer
en Kampen (de laatste in Overijssel?).
In 1368 wordt
voor het eerst weer over joden gehoord in Brussel en Leuven. In 1370 is dat
al weer afgelopen, en zijn allen verbrand omdat ze de gewijde hosties zouden
hebben geschonden.
Kort daarna
worden weer joden gesignaleerd in Gelre, waar ze tamelijk goed worden
behandeld.
In Holland en
Zeeland hebben joden in de 15e eeuw nauwelijks een rol gespeeld.
In Zwolle en
Kampen werden rond 1490 anti-joodse maatregelen uitgevaardigd, en in Utrecht
mochten joden af en toe slechts tijdelijk vertoeven. Aldaar werden arme joden
die naar het christendom waren overgegaan wel met aalmoezen geholpen. Het
Hertogdom Gelre is in de middeleeuwen het enige gewest waar joden op ruime
schaal werden toegelaten en getolereerd. Nijmegen had, als enige
Noord-Nederlandse stad, in de eerste helft van de 15e eeuw een
bloeiende, volwaardige joodse gemeenschap.
Voor de hertog
was deze groep belangrijk:
·
ze betaalden jaarlijks
verblijfsbelasting
·
ze waren
kredietverleners aan de hertog.
Wel zien we in
de 15e eeuw incidenten in Gelre, die aangeven dat de burgerij het
niet altijd eens was met het gedooggedrag van de hertog, en werden joden
belaagd.
Op het 4e
Concilie van Lateranen in 1215 werd vastgelegd dat joden op hun kleding een
onderscheidingsteken moesten aanbrengen. De praktische uitwerking liet de
paus over aan de plaatselijke overheden. Toen de joden in de Noordelijke
Nederlanden verschenen moesten zij ook hier een teken dragen.
Na 1450
blijken veel joden uit Oost-Nederlandse steden te zijn vertrokken. Redenen:
de voortdurende jodenhaat, maar ook het feit dat de geldhandel bijna geheel
in handen van anderen was overgegaan: door nieuwe vormen van kredietverlening
(los-, lijf- en erfrente) werd het kerkelijk verbod op woekeren omzeild,
zodat ook christenen actief werden in de geldhandel.
Paus Clemens V
had opgeroepen tot een kruistocht, die 1308/1309 mislukte, mede omdat de
wereldlijke machthebbers op dat moment niet stonden te springen om mee te
doen; wel verzamelde zich een allegaartje, en bij Sittard belegerden zij
kasteel Born, waar zo’n 110 joden een veilig heenkomen hadden gezocht:
allen werden gedood.
Oorzaak van de
anti-joodse gevoelens in de Middeleeuwen:
·
de kerk, want de joden
kregen de schuld van de dood van Jezus
·
de kerk, want de joden
accepteerden Jezus niet als de Messias
·
de kerk, door het
verzinnen en verspreiden van verhalen die de joden in een kwaad daglicht
stelden
·
maatschappelijke
probleem door de verstedelijking en de geldeconomie, en de bestaansangst van
de minder bedeelden die daarvoor een zondebok zochten
·
door hun afwijkende
taal, godsdienst, gewoonten, zeden
Hoofdstuk 2, D.M.
Swetschinski: “Tussen Middeleeuwen en Gouden Eeuw, 1516-1621”.
De houding van
Karel V t.o.v. joden in de Duitse landen was stabiel en evenwichtig. Toch
werden in de 16e, vanaf 1519, joden verdreven uit steden en hele
streken in de Duitse landen.
In de
Noordelijke Nederlanden zijn in de 16e eeuw weinig joden te
vinden; eind 16e eeuw zou er alleen een joodse gemeenschap zijn
bij/in Appingedam.
In 1492 stelde
de Spaanse koning Ferdinand II van Arag
De Portugese
koning Johan (Jo
In 1495 gaf de
nieuwe Portugese koning Emanuel (Manoel) deze joden hun vrijheid terug. Maar
door Spaanse druk keert hij in 1496 op zijn schreden terug: in oktober 1497
moet iedereen het land uit zijn, of gedoopt zijn, met de garantie dat ze
verder vanwege hun afkomst niet meer zouden worden lastiggevallen. Toch
bleven deze mensen buitenstanders in de Portugese maatschappij. In 1548 gaf
de paus toestemming tot het instellen van een Portugese inquisitie naar
Spaans model. Er volgde een omvangrijke vlucht van nieuw-christenen naar
Italië en Antwerpen.
Al vanaf 1511
hadden enkele Portugese kooplieden zich te Antwerpen gevestigd en konden vele
nieuw-christenen er gemakkelijk terecht. Karel V vaardigde in 1532 een
plakkaat uit, waarin hij de verdere komst van nieuw-christenen naar Antwerpen
verbood, doch reeds in 1537 geannuleerd. In de jaren 40 nam hun aantal
richting Antwerpen sterk toe. In 1549 (en in 1550 in scherpere bewoordingen)
besloot Karel V alle nieuw-christenen of marranen die zich sinds 1543 in
Antwerpen hadden gevestigd uit de stad te verbannen. Zo’n besluit was ook
over Venetië uitgevaardigd. Maar de plaatselijke autoriteiten gingen vrij
laks om met het besluit van Karel V: hun aantal in Antwerpen groeide alleen
maar: in 1570 waren er 85 families en 17 vrijgezellen. Tijdens de troebelen
zijn veel Portugese kooplui naar Keulen verhuisd. Daarna herstelde het aantal
in Antwerpen zich weer: in 1598 deden 93 Portugese firma’s er weer zaken. De
vestiging van de Portugezen in de noordelijke provincies heeft de Antwerpse
kolonie in de eerste jaren niet al te sterk getroffen.
De Humanisten
bestudeerden wel het Hebreeuws, maar brachten o.h.a. geen andere mening over
de joden: Erasmus had zelfs een persoonlijke afkeer van alles wat was
verbonden met joden en het jodendom. Hij sprak zich ook uit tegen het bekeren
van joden.
Ook Luther was
uiteindelijk negatief over de joden.
Calvijn heeft
zijn volgelingen nooit tot haat jegens joden opgeroepen.
Positief in de
reformatie was dat protestanten hun situatie vergeleken met het lot van de
bijbelse joden, en … de katholieken waren een grotere vijand voor de
protestanten!
Belangrijk in
de Unie van Utrecht 1579: artikel 13: “dat een yder particulier in syn
religie vrij sal moegen blijven….”
Dirck
Volckertszoon Coornhert:
·
“elke kerk, ook de
ware, kan dwalen, alleen de bijbel dwaalt niet”
·
“nog geen enkele kerk
heeft de sleutel tot zijn waarheden gevonden”.
De vestiging
van de Portugese nieuw-christenen in de Republiek begon in 1592 of 1593: een
groot deel van de eerste Portugese immigranten kwam uit ’t noorden van
Portugal, uit Oporto en het district Minho. De
Portugezen in Antwerpen weken eerder uit naar Hamburg dan naar Amsterdam.
Door de
eenwording van Spanje en Portugal in 1580, zocht een nieuw golf vluchtelingen
een veilig heenkomen. Niemand stond om hen te springen: ook Hamburg en
Amsterdam niet. Hun reden om
te komen: religieus en economisch.
Van joods
leven is pas na 1602 iets merkbaar; na 1610 meer: het weer joods-worden
van de groep blijkt een geleidelijk proces te zijn geweest.
In 1606 had
Amsterdam de Portugezen in de stad nog een begraafplaats geweigerd, zodat ze
in 1607 grond kochten in Groet, dankzij Alkmaarse bereidwilligheid, en die
tot 1614 werd gebruikt.
De eerste
publiek joodse gemeente is ca. 1608 in Amsterdam: “Beth Jacob”(Huis van
Jacob).
In 1612 een
tweede gemeente: “Neveh Salom”(Woning des Vredes). De reden van het
stichten van deze tweede gemeente is niet bekend.
In 1618 is er
een splitsing in Beth Jacob door onenigheid; de nieuwe gemeente heet “Beth
Israel”(Huis van Israel).
De eerste twee
kregen in 1614 toestemming van Amsterdam om een stuk land te Ouderkerk aan de
Amstel te kopen voor een begraafplaats.
In 1616 werden
een aantal zeer beperkt aantal restricties aan de joden opgelegd:
·
niets doen ten nadele
van de christelijke religie
·
geen pogingen doen
christenen te bekeren en/of te besnijden
·
joodse mannen mochten
geen gemeenschap hebben met christenvrouwen
Na deze
restricties waren er geen belemmeringen voor hen; omstreeks dezelfde periode
steeg in Amsterdam het aantal Portugese families naar ca. 100. In 1619
besloten de Staten van Holland en West-Friesland o.a. dat geen enkel
stadsbestuur de joden mocht dwingen een kenbaar teken te dragen. In 1632
tenslotte een keur die de joden het volle recht op ‘poortersneeringen’
ontzegde.
Diverse
christelijke visies op joden:
·
pure weerzin om hun
religie en levensgewoonten
·
met gedachte aan de
bijbelse joden moest men trachten ze te bekeren, maar ook was er
·
tolerantie en conversatie
·
overheid: tolerant
zolang ze zich aan de gewone regels houden en geen aanstoot geven; alleen
actief als het “de gemeente te zeer verontrustte”, zoals bij een seksuele
verhouding met een christenvrouw.
Tot 1609
opereerden de Portugese kooplui als agenten in een netwerk dat voornamelijk
vanuit Portugal bestuurd werd, en dat behalve Amsterdam ook Antwerpen, Venetië,
Livorno, Hamburg en Londen omvatte; bijna alle handel ging van en naar
Portugal:
·
naar Portugal: graan
(tarwe en rogge), textielwaren, vis (uit Engeland), hout (uit Scandinavië).
·
uit Portugal: fruit,
vijgen, wijn, olijven, olijfolie, zout, baar geld, suiker, brazielhout, sumak
(specerij van de sumakstruik), edelstenen en diamanten.
Uitgevoerd
door een netwerk van een groot aantal kleinere, onderling verbonden
familienetwerkjes.
De
Portugees-joodse vestiging in Holland kwam pas echt tot bloei tijdens het
Twaalfjarig Bestand, omdat de handel op Spanje genormaliseerd werd, en
bovendien vanaf 1580 Portugal met Spanje verenigd was.
Tijdens het
Twaalfjarig Bestand groeide het aantal Portugees-joodse rekeninghouders bij
de Amsterdamse wisselbank van 24 naar 104.
Er kwamen
grotere aantallen immigranten uit Portugal, en ook sommige Portugezen uit
Antwerpen. Ca. 1620 zijn er ongeveer 200 Portugese families in Amsterdam.
De drie
gemeenten in Amsterdam breidden hun activiteiten uit:
·
onderwijs vanaf
1615-1616
·
vereniging (1615)die
door loting weesmeisjes en arme jonge dames een bruidschat mee kon geven voor
een betere toekomst
·
liefdadigheidsvereniging
in 1609, met zorg voor zieken en arme jongetjes.
Nieuwe
nieuwkomers:
·
arme vluchtelingen
(voor de inquisitie)
·
Duitse en Poolse joden,
Hoogduitse joden genoemd; hun aantal was eerder zeer gering.
Pas tijdens
het Twaalfjarig Bestand kwamen er enkele nieuwe Duits-joodse immigranten naar
Amsterdam, die leefden in de marge van de Portugese kolonie.
Hoofdstuk 3,
J.I. Israel: De Republiek der Verenigde Nederlanden tot omstreeks 1750 –
Demografie en economische activiteit.
De sefardische
joden speelden niet alleen een grote rol (al eerder) in Nederlands Brazilië,
maar ook in Suriname (1694 ca. 500) en Curaçao (1702 ca. 600), mede dankzij
hun goede contacten met hun gedoopte Portugese verwanten (marranos) in
Portugal, Spanje, Spaans-Amerika en Brazilië.
In de
Republiek werkten minder bedeelde asjkenazim in sefardische ondernemingen.
Welvarende
asjkenazische kooplieden speelden een belangrijke rol in de bevordering van
de handelsbetrekkingen met Duitsland, met name voor juwelen en geïmporteerde
koloniale waren.
Na het
Twaalfjarig Bestand stagneerde de sefardische economie, waardoor tal van hen
vertrokken, veelal naar Hamburg.
Het aantal
joodse rekeninghouders bij de Amsterdamse Wisselbank zakte van
Door de
Dertigjarige Oorlog kwam eind jaren 20 een aanzienlijk aantal asjkenazische
immigranten in de Republiek. Deze immigratie nam in de jaren 30 merkbaar toe.
De positie van
de sefardische joden verbeterde tussen 1635 en 1645 gaandeweg, dankzij de
veroveringen in Noord-Brazilië door de WIC, en het succes van de
suikerplantages aldaar. De Nederlandse sefardim emigreerde naar Recife,
terwijl ook Portugese nieuw-christenen in Brazilië van de gelegenheid
gebruik maakten zich weer tot het formele jodendom te bekeren. Omdat het de
sefardim beter ging, kregen de asjkenazische joden een betere basis.
In 1635 wordt
de eerste asjkenazische gemeente in Amsterdam gevestigd.
Op het toppunt
van haar welvaart van Nederlands Brazilië (1644) telde de sefardische
bevolking aldaar 1450 zielen. Daarna keerde het merendeel terug naar de
republiek.
Het einde van
de 80-jarige en 30-jarige Oorlog in 1648 bracht weer een gunstige economische
opleving.
Het aantal
joodse rekeninghouders bij de Amsterdamse wisselbank ging van 76 in 1625 naar
197 (>10% van het totaal) in 1646.
De periode
1647-1672 is de grootste bloeiperiode van de Nederlands sefardische jodendom.
Vijf
belangrijke groepen van joodse mensen kwamen in de periode 1647-1672 de
Republiek binnen:
·
zij die terugkeerden
uit Brazilië
·
de stroom uit Portugal
·
de stroom uit Spanje
(vooral Madrid en Sevilla) door verslechterende omstandigheden voor de
Portugese nieuw-christenen in Spanje
·
Portugese
nieuw-christenen uit Antwerpen
·
door ontwrichting van
de handel tussen Venetië en de Levant door de Turks-Venetiaanse oorlog,
vanuit Venetië naar Amsterdam.
Ook
asjkenazische immigratie:
·
vanuit Duitsland kwamen
er meer door terreur in de Oekraïne (1648-1650)
·
tijdens de
Zweeds-Poolse oorlog (1655-1660) kwam er een tweede golf uit Polen en
Litouwen
Door een
tekort aan werkkrachten in de Republiek waren ze hier welkom.
Buiten
Amsterdam en Rotterdam werden joden in de republiek nauwelijks opgenomen. In
Rotterdam ca. 1690: 400 zielen (sefardische en asjkenazische). In de periode
1647-1672 ook in Middelburg, Amersfoort (1727 een echte synagoge), Nijkerk
(vanwege de tabaksteelt), en een beperkt aantal in Kampen.
In alle gevallen kwamen eerst de sefardische joden.
Al in de jaren
60 van de 16e eeuw kwamen Duitse joden vanuit Oost-Friesland naar
de Ommelanden, en kwam er een kleine gemeenschap in Appingedam, als ook in
Delfzijl. Dezelfde mogelijkheid gaven de oostelijke uithoeken van Gelderland.
Verder lukte dit in Nederland niet buiten de steden.
Het lukte
asjkenazische joden zich blijvend in Nijmegen te vestigen vanaf ca. 1675. Dit
lukte in dezelfde periode in Zaltbommel.
In Friesland
lukte dit asjkenazische joden pas in de jaren 60 van de 17e eeuw
in Leeuwarden, Workum en andere plaatsen, waar ze zich in agrarisch gebied
bezig hielden als leverancier van cavaleriepaarden, ook voor de export.
De
Staten-Generaal wilde niet dat joden zich vestigden in de
Generaliteitslanden.
Groei van de
joodse bevolking van Amsterdam 1610-1795 (schattingen):
·
1610
Sef. 350 Asjk.
0
Totaal 350 %
van de totale bevolking 0,4
·
1630
900
60
960
0,75
·
1650
1400
1000
2400
1,4
·
1675
2230
1830
4060
2,0
·
1700
3000
3200
6200
3,0
·
1725
3000
9000
12000
6,0
·
1750
2800
14000 16800
8,5
·
1795
20335
10,5
Verschil in
welvaart tussen sefardim en asjkenazim bleef: in Amsterdam in 1674:
·
246 Portugese joden die
een vermogen hadden van 5.000 gulden of meer
·
van slechts 12
asjkenazische joden was hetzelfde vermogen vastgesteld
Na 1672 liep
de commerciële bedrijvigheid overzee van de Nederlandse sefardische joden
terug, en stapten ze steeds meer van de eigenlijke handel over op
makelaarstransacties, die verband hielden met handel en scheepvaart. Een
belangrijk specialisme werd rond dezelfde jaren de handel in aandelen van VOC
en WIC.
In de eerste
helft van de 18e eeuw was er een sterke toename van het aantal
asjkenazische joden, niet alleen in Amsterdam maar in de gehele Republiek en
ook op het platteland, behalve de Generaliteitslanden, en dat terwijl de
economie als geheel dalende was. In Utrecht waren ze tot 1789 niet welkom.
De sefardische
groep liep iets terug, tussen 1720 en 1750, vooral tengevolge van emigratie
naar Londen of het Caribisch gebied.
Hoofdstuk 4, Y.
Kaplan: “De joden in de Republiek tot omstreeks 1750 – Religieus,
cultureel en sociaal leven.
De Portugese
nieuw-christenen die in de Republiek kwamen, waren nog nooit met een echte
joodse gemeenschap in aanraking geweest. Ook het joodse leven van de eerste
asjkenazim in Amsterdam was niet indrukwekkend: ze behoorden meestal tot de
zelfkant van de Duits-joodse samenleving aldaar.
De Portugese
nieuw-christenen legden hun dekmantel van christendom af. Ze waren gedwongen
samen te komen in particuliere huizen.
Door de joden
werden opgericht:
·
om behoeftigen te
helpen, om zieken te verzorgen, en doden te begraven werd “Bikkoer Choliem”(Het
Bezoeken van de Zieken) opgericht.
·
voor onderwijs aan
jongens en jongemannen “Talmoed Tora”(Het Onderwijs van de Wet)
·
in 1637 het genootschap
“Ets Haim”(Boom des Levens), die de kosten van het onderwijs in de
gemeenschap voor zijn rekening nam, en beurzen schonk aan studenten in de
hoogste klassen van de onderwijsinstellingen.
·
“Honen Dalim”(Gul
voor Armen) was opgericht om renteloze leningen te verschaffen aan kooplieden
in financiële nood.
·
sinds 1617 bevond zich
in Taloed Tora een kleine drukkerij
·
in 1615 stichtten de
sefardische joden van Amsterdam de “Santa Companhia de Dotar Orphas e
Donzellas”: om armlastige meisjes van de Spaanse en Portugese natie aan een
huwelijk met een jongeman van de gemeenschap te helpen. Het ging er om
nieuw-christelijke meisjes naar Amsterdam te halen en uit te huwelijken aan
het vrij grote aantal vrijgezellen in de sefardische gemeenschap.
De grootte van
de gemeenten in Amsterdam:
1.
Beth Jacob
2.
Beth Israel
3.
Neveh Salom.
Door de stroom
van arme joden naar Amsterdam in de eerste helft van de 17e eeuw
maakten de drie gemeentebesturen plannen om ze naar elders te zenden: na 1628
naar het Osmaanse Rijk, vanaf 1631 naar het heilige Land, en ca. 1650 naar
het Caribisch Gebied.
Tussen 1697 en
1792 ontvingen 140 gezinshoofden financiële steun voor emigratie naar Curaçao.
Tussen 1759 en
1814 kwamen 250 arme joden in de Nieuwe Wereld aan: 135 van hen gingen naar
Suriname.
In 1639 gingen
de drie sefardische gemeenschappen zich verenigen onder de naam “Talmoed
Tora”. Er werd gekozen voor de synagoge van Beth Israel, die daartoe werd
vergroot.
Aan het hoofd
van de gemeente stond de Mahamad, een bestuurscollege, bestaande uit zes
bestuurders en een penningmeester. Ze werden gekozen bij coöptatie: de
zittende leden kozen hun opvolgers; zij kwamen vooral uit de meest
welgestelde en invloedrijke families. Het bestuur had het hoogste gezag:
·
had het recht regels te
wijzigen
·
de chachamim
(rabbijnen) en alle ambtsdragers te benoemen
·
de ban uit te spreken
over een ieder die de wet overtrad, of afweek van de leer
·
om de hoogte van de
belasting van de gemeenteleden vast te stellen
·
boeken te censureren
·
om het drukken van
boeken van leden te verbieden als er geen toestemming voor was gegeven
Het bestuur
vertegenwoordigde de gemeenschap bij stadsbestuur en Staten-Generaal. In
zaken van groot belang werd overleg gepleegd met de oudsten van de natie
(voormalige leden van de mahamad).
In 1649
vierden de asjkenazim de inwijding van hun nieuwe synagoge aan de Houtgracht.
In 1642
stichtten de sefardim het genootschap “Avodat Hesed”(Daad van Genade):
doel was de asjkenazische armen in staat te stellen een vak te leren.
In 1671 werd
bepaald dat een asjkenazische jood die trouwde met een sefardim niet als lid
van de gemeente zou worden beschouwd. In 1697 werd bepaald dat als een
sefardische man trouwde met een vrouw uit een andere etnische joodse groep,
hij uit de gemeenschap zou worden verwijderd.
Ca. 1660
hadden de Poolse joden een eigen synagoge en een afzonderlijke begraafplaats,
naast de asjkenazische. In 1673 verbood het Amsterdamse stadsbestuur de Polen
langer gescheiden samen te komen, en sloten ze zich weer aan bij de Duitse
gemeente.
De Duitsers
wijdden in 1671 hun nieuwgebouwde Grote Synagoge (Gro
De sefardim
bouwden hun nieuwe synagoge tegenover de Duitse, die in 1675 met veel vertoon
werd ingewijd.
Door de groei
van de Duitse gemeenschap werden nieuwe synagogen gebouwd:
·
1685: Tweede of
Bovensynagoge (Obene Sjoel)
·
1700: Derde Synagoge (Dritte
Sjoel), een kleinere
·
1730: Nieuwe Synagoge (Neie
Sjoel)
Mediene: de sefardische gemeenschappen buiten Amsterdam:
·
Kampen, vanaf 1670’er
jaren (bestond slechts een paar jaar)
·
Amersfoort, vanaf
1670’er jaren, tot 1729
·
Nijkerk
·
Maarssen 1720 tot ca.
1750
·
Naarden 1727
·
Den Haag 1670-1694
(sefardisch plus asjkenazisch). In 1692 sefardisch
·
Rotterdam, tot 1736
·
Middelburg, tot 1725
De Asjkenazim
had zich meer in kleinere groepjes over de Republiek verspreid. Toch
ontstonden in een aantal steden, vooral vanaf de 18e eeuw,
asjkenazische gemeenschappen:
·
Zwolle 1722
·
Leiden ca. 1720
·
Rotterdam
·
Amersfoort
·
Groningen
·
Leeuwarden
De ommezwaai
van de nieuw-christenen naar het joodse leven ging niet in één
keer. Ze hadden rabbijnen uit andere dan de Iberische landen nodig, zo ook
voorzangers (chazzan), leraren en rituele slachters.
De
asjkenazische joden hadden geen intellectuele elite, wel hadden zij al een
eigen joodse traditie vanuit Duitsland. Dit beeld veranderde enigszins in
1655 door de komst van de beter opgeleide Litouwse immigranten.
In 1665-1666
ontstond de sabbatiaanse beweging in Amsterdam: het grote Messiaanse reveil;
alle joden, rijk en arm, waren helemaal in de ban van de op handen zijnde
kroning van Sjabtai Zwi tot Messiaans koning. (Andere schrijfwijzen:
Shabbetai / Sabbatai / Sabetay en Sevi / Zevi / Sebi / Zvi). Belangrijke
Amsterdamse joden vertrokken naar het land van Israël om de Messias te
begroeten. Groot was de teleurstelling toen bleek dat Sjabtai Zwi was
overgegaan naar de islam.
Het gezag van
de sefardische rabbijnen nam in de 18e eeuw wel toe, maar de
gemeenschap als geheel nam af.
In dezelfde
periode groeide de asjkenazische samenleving. Hun positie werd sterker en
ging een belangrijke rol spelen in de gehele asjkenazische wereld. Hun
rabbijnen gingen zelfs soms meer verdienen dan de sefardische.
De functie van
chazzan (voorzanger) was in de sefardische gemeente een van de belangrijkste;
zijn kunst behoort tot de religieuze sfeer, maar er was ook een sterke
invloed van de seculiere cultuur. Werden ze eerder door de bestuurders
benoemd, na 1648 werd hij gekozen door alle leden van de gemeenschap tijdens
een kleurrijke gebeurtenis, waarbij de verkiezingen uitgroeiden tot openbare
zangwedstrijden.
Taal: de
sefardische joden: Spaans en Portugees, waarvan het Portugees de
belangrijkste was. Het Nederlands spraken zij ook, maar niet als schrijftaal.
In de 18e eeuw schreven ze vaker Frans dan Nederlands. Pas eind 18e
eeuw komt het Nederlands als schrijftaal op.
De asjkenazim
hadden alleen het jiddisch als taal; na enige tijd ontstond een
joods-Nederlands dialect. De Hebreeuwse kennis was gering.
Tegen het eind
van de 17e eeuw ontstond bij de asjkenazim een burgerlijke klasse,
die een groeiend aandeel had in het handelsverkeer en de ambitie had haar
culturele horizon te verruimen. Een theatercultuur zoals van de sefardim is
bij de asjkenazim niet te vinden.
Over Spinoza
(1632-1677) werd in 1656 de ban uitgesproken, omdat hij de goddelijke
oorsprong van de bijbel ontkende, alsmede de idee van de goddelijke
voorzienigheid, het gezag van de rabbijnen en de talmoedische traditie. Hij
ging verder als jood zonder gemeente, als jood zonder jodendom.
Religieuze
discussies tussen sefardische joden en christenen vonden al plaats vanaf
begin 17e eeuw; veel sefardim hadden een grondige christelijke
opvoeding gehad. Zij ontmoetten niet alleen calvinisten, maar ook katholieken
en protestantse andersdenkenden.
1642: eerste
officiële bezoek van een Oranje aan de (sefardische) synagoge in Amsterdam:
Frederik Hendrik in gezelschap van Koningin Henrietta Maria van Engeland
(gehuwd met koning Karel I, en moeder van Maria, de echtgenoot van stadhouder
Willem II)
Hoofdstuk 5, R.G.
Fuks-Mansveld: “Verlichting en emancipatie omstreeks 1750-1814.”
Bijna alle
religieuze groepen kregen in 1795 volledige burgerrechten, in 1796 ging dit
ook voor joden gelden.
De grote
migratiestroom van joden uit Oost- en Midden-Europa naar Amsterdam is na 1726
op gang gekomen.
Cijfers van
overledenen boven de 13 jaar op de asjkenazische begraafplaatsen te
Muiderberg en Diemen:
·
1701-1725:
1400
·
1726-1750:
3000
·
1751-1775:
4900
·
1776-1800:
7400
Volkstelling
Amsterdam
|
|
sef. |
asjk. |
totaal |
gehele
bevolking |
|
1795 |
3000 |
22.000 |
25.000 |
221.000 |
|
1809 |
2534 |
18.910 |
21.444 |
201.714 |
Door het
verkrijgen van de volledige burgerrechten mochten de joden zich overal
vestigen. Zo ontstonden tussen 1796 en 1813 zestien nieuwe joodse gemeenten:
Apeldoorn, Barneveld, Geertruidenberg, Gendringen, Gouda, Tiel, Tilburg,
Utrecht, Zaandam…….
Vooral
asjkenazim verliet Amsterdam, voorzover valt na te gaan. Nu ook vestiging in
Utrecht (eerder werden ze daar altijd geweigerd), en de Generaliteitslanden.
Eind 18e
eeuw woonden er 1311 joden in Suriname (834 Sefardische, 447 asjkenazische +
…..) en dat betekende 1/3 van de gehele bevolking. Midden 18e
eeuw waren er 289 joodse families op Curaçao.
Armoede onder
Amsterdamse joden in 1795: armlastig was 70% van de asjkenazim en 40% van de
sefardim.
Bestuur van
een joodse gemeenschap:
·
bij asjkenazim:
parnassijns genaamd
·
bij sefardim: mahamad
De asjkenazim
had pas in 1740 een officiële talmoedschool, terwijl de sefardim al in 1616
de academie Ets Haim had.
Plannen na
’t verkrijgen van de volledige burgerrechten voor joden in 1796:
·
toetreding van joden
tot de plaatselijke en landelijke militie
·
democratisering van de
benoemingsprocedures van de mahamad en parnassijns
·
veranderingen van de
joodse eredienst, zodat deze ordelijker ging verlopen
·
terugdringen van het
jiddisch in onderwijs en synagogendienst
Dit leverde
veel weerstand op, en Lodewijk Napoleon was er voor nodig om in 1808 te komen
tot een “Opperconsistorie der Hoogduitsche Israëlische Gemeenten in het
Koninkrijk Holland”.
De Portugese
gemeenten in Amsterdam en Den Haag konden hun zelfstandigheid behouden en
werden niet, zoals in Frankrijk was gebeurd, met de Hoogduitse gemeenten
verenigd.
Activiteiten
Opperconsistorie:
·
de gemeenten werden
ingedeeld
·
plaatselijke misstanden
verbeterd
·
verkiezing parnassijns
centraal geregeld
·
plannen om ’t
Jiddisch in het onderwijs en synagogendiensten uit te bannen
·
de koning benoemde zelf
verschillende belangrijke Amsterdamse besturen.
Na de
inlijving bij Frankrijk 1810:
·
de
Opperconsistorie werd weer iets minder gecentraliseerd
·
joodse en niet-joodse
mannen weren gedwongen in het Franse leger te dienen
In de 18e
eeuw zijn de joden in de Republiek vernederlandst, voor zover dit binnen de
beperkingen van hun jood-zijn mogelijk was. Daarom was hun enthousiasme over
de verandering vanaf de Franse Tijd niet groot, zoals dat elders in Europa w
Hoofdstuk 6,
R.K. Fuks-Mansfeld: “Moeizame aanpassing (1814-1870)”.
De
herstructurering in deze periode leidde tenslotte tot een geleidelijke
integratie van de joden in de samenleving enerzijds, en tot de teloorgang van
een deel van de traditioneel overgedragen kennis van de joodse religie en
cultuur anderzijds, want:
·
het Jiddisch verdween
·
kennis Hebreeuws en de
klassieke joodse wetenschappen verminderde enorm
·
het opgeven van de
sabbat en het grootste deel van de joodse feestdagen.
De bovenlaag
van de sefardim en asjkenazim maakte als eerste de overstap naar de
niet-joodse samenleving.
De
maatschappelijke isolatie van de joodse geestelijken door het feit dat:
·
veel joden zelf niet
meer voldeden aan de religieuze eisen en voorschriften
·
het
Nederlands-Israelitische Seminarium in Amsterdam, waar de rabbijnen en joodse
onderwijzers nieuwe stijl opgeleid moesten worden, moeizaam op gang kwam,
waardoor men zich lange tijd moest behelpen met buitenlandse geestelijken,
veelal uit Duitsland.
Bij de
Portugees-Israelitische gemeenten in Amsterdam en Den Haag ging het beter:
zij waren eind 18e eeuw reeds grotendeels Nederlandstalig, en hun
onderwijs werd in de Franse tijd in het Nederlands gegeven. Bovendien leverde
het Portugees-Israelitische rabbijnseminarium Ets Haim uitstekende
functionarissen op.
De verschillen
tussen Sefardim en Asjkenazim werden op den duur minder, gemengde huwelijken
kwamen steeds vaker voor.
In 1814 kwam
er een nieuwe opgelegde structuur: twaalf hoofdsynagogen:
·
2x Portugese: Amsterdam
en Den Haag
·
10x Hoogduitse:
Amsterdam, Den Haag,
Rotterdam, Amersfoort, Nijmegen, Den Bosch, Middelburg, Zwolle, Leeuwarden en
Groningen,
met 12
parnassijns aan het hoofd. Daaronder ring- en bijsynagogen, met manhigim of
administrateurs als bestuurders.
Er zouden zes
Nederlands-Israelitische opperrabbijnen worden benoemd: Amsterdam, Den Haag,
Rotterdam, Den Bosch en Zwolle, en in Leeuwarden/Groningen samen
De
Portugees-Israelitische gemeenten wisten net als in 1808 hun aparte status te
behouden.
Het ministerie
van Hervormde en andere Erediensten werd bijgestaan door de Hoofdcommissie,
waarvan de leden door de minister werden benoemd(!).
Op de scholen
leerden de joodse kinderen ’t zelfde als de Nederlandse kinderen, plus een
aangepast joodse kennis: Hebreeuws, bijbelkennis, en het opzeggen van
gebeden. Geheel nieuw was dat de joodse scholen ook voor meisjes toegankelijk
waren.
Om de invloed
van rabbijnen en orthodoxen op het onderwijs te weren, werden door de staat
aparte joodse schoolbesturen benoemd. In kleine joodse gemeenten gingen de
kinderen naar de openbare school en kregen ze na schooltijd joodse les.
In 1836 werd
in Amsterdam het Nederlands-Israëlitisch Seminarium opgericht, dat de
traditionele hogere talmoedschool moest vervangen met een groot pakket
algemene vakken. Het Portugees- Israëlitisch Seminarium te Amsterdam kreeg
in 1839 eenzelfde programma opgelegd.
In 1848 werd
de scheiding van kerk en staat een feit, en nam de bemoeienis van de overheid
met het joodse onderwijs af.
In 1864 werd
aan het Nederlands- Israëlitisch Seminarium een bijna volledige
gymnasiumopleiding ingevoerd.
In 1870
verdween de Hoofdcommissie, en kwam een Centrale Commissie met
vertegenwoordigers uit alle hoofdsynagogen. In de praktijk betekende dit een
terugkeer naar de zelfstandigheid van iedere joodse gemeente apart.
Na 1876 werd
wel het Nederlands-Israëlitisch Seminarium de centrale opleidingsschool van
alle rabbijnen, leraren en godsdienstonderwijzers in het koninkrijk.
Van 1815-1870
was de groei van het aantal Nederlands-Isra
Volkstellingen:
|
|
Ned.-Isr. |
Port.-Isr. |
samen |
|
1830 |
|
|
46.397 |
|
1840 |
|
|
52.245 |
|
1849 |
55.412 |
3.214 |
58.626 |
|
1859 |
60.750 |
3.040 |
63.790 |
|
1869 |
64.478 |
3.525 |
68.003 |
Tot ca. 1870
waren joden bezig met het inhalen van een grote economische en culturele
achterstand.
Hoofdstuk 7,
J.C.H. Blom en J.J. Cahen: “Joodse Nederlanders, Nederlandse joden en joden
in Nederland (1870-1940)”.
In het proces
van versnelde verandering, expansie en bloei na 1870 gingen ook de joden mee.
In 1870 kwam
er een nieuwe kerkelijke organisatie in het Portugees-Israëlitisch
Kerkgenootschap en het Nederlands- Israëlitisch Kerkgenootschap: de beide
kerkgenootschappen waren strikt gescheiden georganiseerd. Maar ook:
Kenmerken in
deze periode:
·
samengaan van
orthodoxie in de godsdienst
·
een ‘net’ verloop
van de eredienst
·
het accepteren van een
slechts in zeer beperkte mate in
acht nemen van de joodse leefregels.
In deze
periode was de emancipatie niet alleen in de toplaag, maar voor vrijwel
allen: economisch, sociaal en cultureel.
Aantallen:
|
|
Ned.-Isr. |
Port.-Isr. |
samen |
|
1869 |
64.478 |
3.525 |
68.003 |
|
1899 |
98.343 |
5.645 |
103.988 |
|
1930 |
106.723 |
5.194 |
111.917 |
Het getal
111.917 betekende ca. 2% van de totale Nederlandse bevolking.
In de jaren
1920-1930 was er een daling, veroorzaakt door een lager geboortecijfer,
ontkerkelijking en gemengde huwelijken. Deze laatste factor steeg in de
periode 1901-1934 van ruim 6% tot bijna 17%.
Sinds de
Eerste Wereldoorlog kwamen grote groepen joodse vluchtelingen uit Oost-Europa.
In 1941waren
er:
·
Nederlandse joden
(nationaliteit)
137.236
·
Duitse joden
15.467
·
anders
8.183
In 1869
woonden 44,04% van alle joden in Nederland in Amsterdam. In deze stad was hun
aandeel in de bevolking toen 11,31%.
In 1899 waren
deze cijfers 56,41% en 11,56%
In 1930:
58,55% en 8,65%.
Enkele
gegevens over de joodse bevolking en over beroepsgroepen volgens de
volkstelling van 1930:
·
oververtegenwoordigd in
de handel
·
ondervertegenwoordigd
in de agrarische sector.
·
licht
ondervertegenwoordigd in industrie en nijverheid
·
dominerende positie in
de diamantindustrie
·
relatief veel joodse
slagers en bakkers
·
grote armoede in de
Amsterdamse jodenbuurt
·
oververtegenwoordigd in
intellectuele beroepen
Rond 1850 was
ca. de helft van de Amsterdamse joden bedeeld; rond 1900 was dit percentage
sterk teruggelopen, maar nog ruim boven het landelijk gemiddelde.
Van oorsprong
joodse bedrijven die groot zijn geworden: Akzo, Bijenkorf, Hema, C&A,
Peek&Cloppenburg, V&D, Unilever, Organon, Zwanenberg.
Gekozen
studierichtingen door joodse studenten aan de universiteiten en hun aandeel
t.o.v. alle studenten in 1930:
·
7,4% tandartsen
·
7,0% economen
·
3,8% artsen
·
3,2% juristen,
terwijl in
1930 hun aandeel van de totale bevolking 1,41% was.
In 1870, na de
reorganisatie, waren het Portugees-Israëlitisch Kerkgenootschap en het
Nederlands- Israëlitisch Kerkgenootschap vrijwel analoog georganiseerd, maar
wel zelfstandig. Er was geen opperrabbinaat voor geheel Nederland.
Vanaf 1933
kwamen ca. 35.000 mensen (niet alleen joden) uit Duitsland naar Nederland.
Iets meer dan de helft vertrok weer uit Nederland. De opvang van de
vluchtelingen was in handen van het in 1933 opgerichte Comité voor
Bijzondere Joodse Belangen, het Comité voor Joodse vluchtelingen en een
aantal lokale comités, omdat de meeste vluchtelingen joods waren.
Joden in de
koloniën:
·
in Nederlands-Indië
volgens de volkstelling van 1930: 1095. Andere gegevens over de jaren 20
geven ca. 2000 aan. Er is sprake van één joodse gemeente: Soerabaja.
·
Suriname in 1890 ca.
1500, in de jaren 20 ruim 800.
·
Curaçao tussen 1870 en
1940 ca. 750
·
andere eilanden telden
een gering aantal
Hoofdstuk 8, P.Romijn:
“De oorlog (1940-1945)”.
De Duitse
bezetters telden in 1941, na de verplichte aanmelding, 140.522 joden.
Hiervan:
·
werden 107.000
gedeporteerd; 5.200 joden overleefden dit
·
20.000 vluchtten of
overleefden door onder te duiken
·
5.000 waren van
deportatie vrijgesteld
·
10.500 bleven in
Nederland i.v.m. gemengde huwelijken
In mei 1940
zijn vermoedelijk nog enkele honderden joden met de boot naar Engeland
ontkomen.
Voor de
Duitsers was iemand een jood:
·
wie uit tenminste drie
voljoodse grootouders stamde
·
wie uit twee voljoodse
grootouders stamden, en tot de joods-kerkelijke gemeente behoorde, of degene
met twee voljoodse grootouders, die zelf met een joodse man of vrouw was
gehuwd.
De grootouders
waren voljoods als ze tot de joods-kerkelijke gemeente hadden behoord.
Voor de
vaststelling van het jood-zijn moest ieder zich melden die tenminste één
joodse grootouder had. Resultaat van de operatie op 27-08-1941: 160.820
aanmeldingen, waarvan 140.522 joden, 14.549 halfjoden, en 5.719 kwartjoden.
In juni 1941
vonden de eerste razzia’s en deportaties “als represailles voor
verzetsdaden” plaats.
Tussen de 1800
en 2700 slaagden er in te vluchten naar Engeland, Zwitserland of Spanje.
Het geschatte
aantal onderduikers tussen midden 1942 en het eind van de oorlog bedroeg ten
hoogste 25.000, van wie ca. 16.000 de oorlog zouden hebben overleefd.
Het proces
waarnaar de Duitse bezetting te werk ging:
·
Registratie
·
Segregatie
·
Roof
·
Deportatie
De Joodse Raad
stond tussen de Duitse bezetter en de joods mensen in. Door manipulatie en
chantage voerde de Raad steeds de opdrachten van de Duitsers uit, en dat
betekende ook medewerking aan de deportaties. De Joodse Raad behoorde tot het
verleden toen de laatste joden in september 1943 uit Amsterdam waren
weggehaald, en de voorzitters D. Cohen en A. Asscher Westerbork werden
binnengebracht.
Hoofdstuk 9,
F.C.Brasz: “Na de Tweede Wereldoorlog: van Kerkgenootschap naar culturele
minderheid.”
In totaal
107.000 gedeporteerden; ca. 5.500 kwamen terug. Zo’n 24.000 joden zijn
ondergedoken, van wie 8.000 zijn opgepakt. Enkele duizenden vluchtten naar
het buitenland. Ruim 8.000 joden overleefden dankzij een gemengd huwelijk.
Na de Tweede
Wereldoorlog werd er wel een opperrabbinaat ingesteld; het aantal van 139
gemeenten in 1939 werd teruggebracht naar 58.
(Heden ten
dage zijn er drie joods-religieuze groeperingen:
-
“Nederlands-Israëlitisch
Kerkgenootschap” (in 2005 ca. 5.000 leden)
-
“Portugees-Israëlitisch
Kerkgenootschap” (ca. 270 gezinnen)
-“Het Verbond van Liberaal-Religieuze Joden in
Nederland”, opgericht in 1931; in 2006 genaamd: “Nederlands Verbond
voor Progressief Jodendom”(ca. 1100 gezinnen) )
J.W. Wijn
I. Inleiding.
Haarlem telde ca. 18.000 inwoners t.t.v. het beleg.
Voor de verdediging van de stad zijn twee schuttersgilden van veel belang
geweest:
·
St. Joris (later Oude Schuts), en
·
St. Sebastiaan (later Colveniers)
Hun belangrijkste bewapening was de haakbus of roer.
Elk gilde had twee vendels of compagnieën gevormd.
Samenstelling van een vendel:
·
1 kapitein
·
1 vaandrig
·
2 sergeanten
·
4 corporaals
·
6 tamboers
·
6 pijpers
·
116 manschappen
Haakbus met lont, en op statief.
In de schutterij waren i.h.a. de gezeten burgers
opgenomen, doch in geval van nood konden alle ‘weerachtigen’ opgeroepen
worden, welk aantal totaal ca. 2.000 man betrof.
Waarschijnlijk waren de oorspronkelijke schutters verdeeld over alle
compagnieën ten tijde van de strijd.
De schutters konden beschikken over musketten en roers, de ‘gewone’
burgers veelal alleen over blanke wapens: degens, spiesen, hellebaarden etc.
Aan het hoofd van de burgercompagnieën stond de kolonel der schutterij:
Jonkheer Johan van Duivenvoorde.
De Haarlemse wallen bestonden uit een ongeveer acht meter hoge ringmuur, met
aan de binnenzijde een op gewelfde bogen rustende weergang en stenen
borstwering.
Om de ca. 100 meter verhieven zich muurtorens of rondelen voor flankering. Beide
waren halfrond en voor de muur uitspringend.
De ronddelen waren geheel met aarde gevuld en van boven plat voor het dragen
van geschut. Sommige stadspoorten hadden een voorpoort.
Aan de noordzijde was tussen de muur en de gracht een doornhaag: voordeel
was, dat puin van de muur niet in de gracht terechtkwam. Nadeel was, dat als
de vijand eenmaal over de gracht was, zij uit het zicht was en zich links
en/of recht kon verspreiden.
Het was lastig het omringende land onder water te
laten lopen door de zanderige rug van ca. 800 meter breedte waarop Haarlem
lag, gelegen in noord-zuidrichting. Aan oost- en westkant was laag terrein.
In het zuiden lag bovendien de Haarlemmerhout, die de stadsgracht op korte
afstand naderde.
Van groot belang was het Haarlemmermeer: zolang deze verbinding open was, was
Haarlem moeilijk te bestrijden.
Vanaf Haarlem waren er twee verbindingen met de Haarlemmermeer: het Spaarne
en de vaart die oostwaarts naar het noordelijk deel van het meer voerde.
In de zomer van 1572 kwam een drietal
‘commissarissen’ van de Prins met zijn geloofsbrieven en met brieven van
Sonoy, de gouverneur van het Noorderkwartier, naar de stad Haarlem.
Het waren Hans Colterman (die een rol had gespeeld bij de overgang van
Enkhuizen), Gerrit van Berkenrode (oud-kanunnik, baljuw van Kennemerland), en
Pieter Kies (die door de Raad van Beroerte was veroordeeld tot ballingschap
en verbeurdverklaring van goederen) met een ultimatum. Doch de magistraat
aarzelde; ook de vroedschap probeerde tijd te winnen.
Maar de commissarissen eisten een snel besluit. De regering van Haarlem
verklaarde bij de eed aan Filips II te blijven, en ook de Prins als
Stadhouder en Gouverneur te erkennen. Echter Alva werd tot vijand verklaard.
Tevens zou een garnizoen alleen de stad in mogen met toestemming van de
magistraten en in geval van nood zou een garnizoen ter bescherming van de
stad beschikbaar worden gesteld.
Als concessie kon de stadsregering aanblijven, in ieder geval tot de komst
van de Prins. Men zou vrij van religie blijven en revolutionaire
uitspattingen werden (waren) verboden.
Deze overeenkomst kwam op 4 juli tot stand.
Op 13 of 14 juli verscheen ’t vendel met 150
schutters van Ruychaver, een watergeus die gunstig bekend stond, om te waken
over de uitvoering van het akkoord, en de stad voor overrompeling te
vrijwaren.
Doch kloosters werden alom geplunderd.
De 20e
juli besloot Alva zijn laatste Spaanse garnizoen uit Holland weg te
nemen. Bossu stuurde vier vendels naar Sparendam om te voorkomen dat de
Spanjaarden zouden worden afgesneden. De tweede opdracht was een aanslag te
doen op Haarlem. Zekere regeringspersonen zouden de 20e te
middernacht een van de poorten openlaten. Doch Colterman ontdekte dit, haalde
met behulp van burgers de brug op en sloot de poort: de vijandelijke schepen
waren reeds in aantocht! Het garnizoen deed een uitval en dreef de reeds
gelande vijand terug.
Vendels uit Duitsland behaalden een winst op vier vaandels die vanuit
Sparendam kwamen, wat hen 100 man kostte; doch veel groter was hun verlies
toen de groep door de Spanjaarden werd aangevallen en verslagen, wat hen ca.
750 man kostte.
De Spanjolen zetten hun tocht voort richting Utrecht, en de dreiging voor
Haarlem was weer even weg.
Vanaf 10 augustus vond in Haarlem een vergadering
plaats van de Staten van Holland; thema was het aanstaand beleg van
Amsterdam: bijna de enige stad die nog Spaans was.
Lumey kwam, als gouverneur van de Prins voor Zuid-Holland, aan het hoofd van
zijn troepen in Haarlem. In zijn garde vinden we d’Ardenne en Ripperda:
twee mannen die later tijdens het beleg hun rol zouden spelen.
Reeds op 21 augustus werd het beleg van Amsterdam opgebroken, en Lumey
vertrok richting Schoonhoven.
Er kwamen meer tegenslagen: de Parijse
Bartholomeusnacht, die de hoop op Franse hulp vernietigde, de mislukking van
Oranje’s tweede inval in de Zuidelijke Nederlanden, de ineenstorting van de
opstand in het zuiden (o.a. Mechelen), de val van Zutphen op 16 november en
tenslotte gingen Amersfoort en Naarden verloren.
Met hetgeen in Naarden gebeurde, verspeelden de Spanjaarden voorgoed het
zedelijk overwicht; roomsen en niet-roomsen werden alleen maar gesterkt in
hun haat tegen de Spanjaarden.
II. Don Frederik in aantocht.
Don Frederik richtte zijn aandacht nu op Haarlem.
Een Haarlemse delegatie zocht de Don in Amsterdam op: daar kregen ze de
boodschap mee, dat het garnizoen Haarlem alvast moest verlaten, voorafgaande
aan de overdracht van de stad aan de Spanjaarden.
Echter in Haarlem had hopman Wigbolt Ripperda een soort volksvergadering
bijeengroepen, waar besloten werd om Haarlem niet zomaar aan de vijand over
te dragen.
Nu de teerling was geworpen, moesten vele zaken geregeld worden: de Prins
moest geïnformeerd worden, de overste Lazarus Muller met zijn twaalf Duitse
vendels stuurde er op 4 december tien naar Haarlem: vier in de stad, zes
gingen in Noordwijk in kwartier.
Ook op 4 december werd de Grote Kerk ‘gezuiverd’ en werd in feite het
eerder gesloten akkoord ter zijde gelegd.
De boodschappers die naar Amsterdam waren geweest kwamen op 5 december in
Haarlem terug en werden, Van Assendelft en Van Schagen, meteen in hechtenis
genomen. In Delft werden ze ter dood veroordeeld: Van Schagen was al
overleden in de gevangenis, Van Assendelft onderging het vonnis op 24
december. De derde, Dirk de Vries, was wijselijk in Amsterdam gebleven.
Op 8 december verscheen een deputatie van de Prins in
Haarlem, met aan het hoofd Marnix van St. Aldegonde. Doel was zuivering van
de stadsregering. Een belangrijke taak was er voor Nicolaas van der Laan, als
president-burgemeester. Marnix vertrok op 1 januari.
Uitzonderlijk was, dat de tocht van Don Frederik een wintercampagne was: toen
de Spanjaarden half november voor Zutphen kwamen, waren de grachten al
bevroren. Zwaar geschut kon nu niet, zoals meestal, over water aangevoerd
worden. De Spanjaarden besloten daarom vanaf Zutphen via de Veluwe en
Amsterdam richting Haarlem te gaan.
Op 1 december was Naarden uitgemoord. Op 3 december
waren de Spanjaarden bij Amsterdam, waar ze echter geen succes hadden tegen
de in het ijs vastzittende Geuzenvloot. Daarna begon het te dooien, en de
geuzenvloot kon zich weer bewegen.
Alle aandacht werd nu naar het westen gericht.
Op 8 december bleek de dijk bij Halfweg te zijn doorgestoken en liep het
binnendijkse land onder. Don Frederik trok op, met halfbroer Ferninand van
Toledo, en werd het gat in de dijk provisorisch gedicht.
Op 9 december bereikten de Spanjaarden wadend de oever van het Spaarne.
De schans aldaar werd op 10 december aangevallen. Over het ijs bezetten ze
Sparendam dat in de rug van de schans lag. Er lieten 300 man het leven en de
schans viel. De Spaanse verliezen waren gering.
III. December.
Men kan 11 december beschouwen als de dag dat het beleg van Haarlem
een aanvang nam. Buiten de stad kregen de Spanjolen net ten noorden van
Haarlem het Huis ter Kleef, het
Regulierklooster en het Leprozenhuis in handen. Een tegenaanval baatte niet.
Bleau: Haarlem, met Huis ter Kleef, Regulierklooster en Leprozenhuis.
De Fuyck is midden rechts te zien
Het IJ moest nu worden uitgebijt om het zware geschut uit Amsterdam richting
Haarlem te krijgen.
Op 12 december kwamen Spaanse troepen ten noorden van de stad in kwartier.
Op 13 december ging Don Frederik via Overveen en Aerdenhout langs de voet der
duinen naar het zuiden. Na enige tijd kwam hij de voorhoede van Lumey tegen,
die juist richting Haarlem oprukte. Lumey’s macht sloeg op de vlucht.
De Spaanse sterkte:
·
De infanterie: ruim 74 compagnieën, waaronder 36 Spaanse. De
laatsten vormden de regimenten van Romero, Braccamonte en Ferdinand van
Toledo. Dit waren, op vier vendels na die Alva te Nijmegen had achtergehouden
en enige kastelen bezette, de gehele sterkte aan Spanjaarden in de
Nederlandse gewesten. Verder 22 Waalse vendels en 16 Duitse.
·
De cavalerie:
o twee compagnieën bereden arkebussiers (soldaten met haakbus)
o een compagnie van 200 ruiters onder overste George Schenk;
o grootte van de vendels: Duitse 300 man, Waalse 200 man, Spaanse: 100 man
Totaal 13.500 man voetvolk, en 600 ruiters.
Aanvoer:
·
eventuele verse troepen uit Nijmegen
·
levensmiddelen kwamen vooral uit de Rijnlanden en het Kleefse
·
geldzendingen moesten uit Antwerpen komen.
Dit waren alle lange en kwetsbare lijnen!
Kwartieren:
·
hoofdkwartier: Huis te Kleef
·
Walen in Overveen en in de Hout
·
Duitsers in de Hout en bij Aerdenhout
Aan de kant van het Haarlemmermeer was er voorlopig
geen insluiting, waardoor de aanvoerweg voor de Haarlemmers open bleef.
De cavalerie van de Spanjaarden was in Beverwijk en Heemskerk gelegerd en
hield de omgeving in de gaten: ook het strand, omdat dit een belangrijke
verbinding tussen Noord- en Zuid-Holland was.
Intussen brachten de Spanjaarden hun zwaar geschut in stelling, die te scheep
was aangevoerd.
De hoofdbatterij, 14x 40- en 46-ponders, stond op 120 meter van de muur
tegenover de St. Janspoort.
Op 18 december werd het vuur geopend met 680 schoten. De Kruispoort en het
bolwerk er voor werden verlaten. Maar in de nacht werd al aan herstel
gewerkt.
Op 19 december werd vooral de St Jans- en de Kruispoort geschoten en op de
muur ertussen.
De Spaanse bestorming op 20 december wordt een mislukking, omdat de bres te
klein was, en de verdere voorbereidingen slecht. Dit gebeuren had vooral
gevolgen voor het moreel.
Kenau Hasselaars bijdrage is in de geschiedenis aardig opgepoetst, maar moet,
ondanks haar inzet, niet overdreven worden. Zij ondersteunde de directe
vechters op de muren. Van een vrouwenvendel is echter geen sprake geweest.
Na de mislukte actie van de 20e december dienden de Spanjaarden
over te gaan tot een geregeld beleg. De aanval zou zich richten tegen het
ravelijn aan de noordzijde.
Op 27 december kwam het eerste transport, te weten 32 sleden, de stad binnen
met proviand. Het laatste sledekonvooi kwam op 7 februari. Op één
slede kon een gewicht van 350-400 kilo vervoerd worden. In totaal kwamen een
kleine 800 sleden de stad binnen in deze periode. Deze konvooien opereerden
vanuit Sassenheim.
Vanuit de stad werden vele uitvallen gedaan, vooral
vanuit de Zijlpoort, de Spaarnwouder- en de Schalkwijkerpoort. Voordeel van
deze acties was, dat de vijand voortdurend in touw werd gehouden, het moreel
op peil bleef, en het gevangenen opleverde die informatie konden verstrekken.
Op 31 december was er de eerste grote uitval van 600 man om kanonnen van de
vijand onklaar te maken. Deze opzet mislukte.
Pas op 8 januari kon de artillerie weer van zich laten horen.
De loopgraven richting de muur waren van een nieuw type: “dubbele
geblindeerde sappe”: een loopgraaf die recht op het bolwerk toeliep; het
vuren in de loopgraaf werd verhinderd door dwarsbalken met een bepaalde
tussenruimte, waarop zakken met aarde lagen. De vrijgekomen aarde diende om
de gracht vol te gooien.
Op 18 januari werd het bolwerk genomen.
Stadsmuren en Poorten in 1573 (bij benadering)
1. St. Janspoort
2. Kruispoort
3. Zijlpoort
4. Grote Houtpoort
5. Kleine Houtpoort
6. Schalkwijkerpoort
7. Spaarnwouderpoort (hier staat nu de Amsterdamsepoort)
IV. Januari.
Het werken aan de versterking van de wallen ging onverdroten voort.
Het Spaanse kamp leed erg door de vrieskou. Elke dag bleken mannen dood of
bevroren in de loopgraven.
Aanvulling van de vijandelijke troepen was daarom noodzakelijk:
·
6 januari: 3 compagnieën lichte ruiterij, lansiers en
arkebussiers
·
9 januari: 300 Duitse ruiters
·
10 januari: 4 compagnieën Walen
·
17 januari: 5 vendels (1200 man) Duitsers
·
24 januari: 1000 Walen, en later nog 800.
Rond Haarlem slonk het aantal Spanjaarden tot ca. 1500
man.
Een bedreiging voor de Spanjaarden vormden 18 vendels die de Prins had
verenigd in Sassenheim. In Egmond was het legertje van 11 vendels van Sonoy.
In de stad zelf was weinig geweld tussen soldaten en burgers, en dat bleef zo
tot het einde.
Op 6 januari kwam onder begeleiding van een vendel soldaten een 30-tal sleden
binnen Haarlem.
Op 8 januari was er in de stad een ordonnantie op het brood nodig.
Ook op 8 januari werden de artilleriebeschietingen hervat, met op de 11e
zelfs 681 schoten, maar ook daarna gingen ze beschietingen door. De
Spanjaarden dreigden met een bestorming, die echter niet doorging: was het
een afleidingsmanoeuvre?
Op dezelfde datum begon de eigenlijke strijd om het ravelijn: de Spanjaarden
hadden door de gracht de voet van de muur bereikt. Het vuur op die plek kwam
de eerstvolgende dagen uit 14 monden.
De Spaanse sappeurs groeven verder, waardoor met succes steeds een instorting
volgde. De verdedigers belemmerden het graven middels balken, die ze
verticaal in de aarde werkten. Geen van beide partijen
gebruikte hierbij mijnen.
In de nacht van 11 op 12 januari kwamen nog 40 sleden binnen onder geleide
van een vendel haakschutters van
160 man.
De 13e en 14e gingen de belegerden door met kleine
uitvallen uit de Schalkwijker- en Zijlpoort.
Intussen trachtten van 14 op 15 januari zeven vendels naar Haarlem door te
breken, doch ze werden uiteengeslagen.
Op 17 januari kwamen 65 sleden met proviand en wapens binnen, alsmede een
vendel Duitsers.
Op dezelfde dag werd tijdens een zeer gelukte uitval een Spaanse verschansing
uitgeschakeld.
In de nacht van 17 op 18 januari verlieten de Haarlemmers het ravelijn: ’t
had voor hen geen functie meer.
Op 18 januari werd tijdens een uitval een Duits steunpunt uitgeschakeld.
Op 19 januari werden lege sleden met een konvooi weggebracht: er ontstond een
hevig gevecht, dat de belegeraars 150 á 200 doden kostte, terwijl er nauwelijks
verlies was aan de kant van het konvooi.
Op deze en volgende dagen werden tijdens uitvallen zo’n huizen in naburige
gehuchten verbrand.
Vanaf ca. 21 januari werd door de dooi de gang van
sleden steeds moeilijker, en werd door de belegerden een galei op stapel
gezet; op 30 januari een tweede, resp. 82 en 100 voet lang, die reeds op 18
en 24 januari van stapel liepen.
Inmiddels hadden de verdedigers een kazemat gemaakt tussen hoofdwal en
ravelijn; tevens was een nieuwe gracht gegraven.
Doch 27 januari hadden de Spanjaarden toch de hoofdwal bereikt en sappeerden
ze in de wal en begint de onderaardse strijd.
De 28e januari (de vorst was weer toegenomen) kwamen met sleden
650 soldaten in de stad.
Op 30 januari was er derde uitval (ook een storm op 20-12) om vijandelijk
geschut onklaar te maken, met slechts zeer weinig resultaat.
Op dezelfde dag lieten Haarlemmers de eerste mijn springen in de wal van de
Kruispoort.
Ook op deze datum gaf Don Frederik de bevelen voor een bestorming op de 31e
op de Kruispoort en de St.Janspoort. De Spanjaarden verloren ca. 200 doden en
gewonden, de verdedigers 10 of 12.
Tijdens het beleg werden in totaal een kleine en vier
grote galeien gebouwd. Ondanks de komst in januari van 500 tot 600 sleden gaf
de levensmiddelenvoorraad zorg. Maar in het Spaanse kamp was de situatie
nijpender.
Ondanks de vele beschietingen in januari (3857) lieten slechts 6 of 7
personen hierdoor het leven.
Op deze 31e kwamen ook nog eens 170 sleden binnen met 300 man en
70 ruiters.
V. Februari.
Vóór
de bestorming van 31 januari bedroeg het aantal doden in het Spaanse kamp ca.
300, plus nog een groot aantal pioniers.
Veel verlies ook door het grote aantal deserteurs, vooral bij de Duitsers,
Walen en Bourgondiërs, en door ziekte: aanvang februari betekende dit een
crisis voor de belegeraars.
Onvrede was er ook door de slechte betaling en verpleging.
Zolang
Haarlem niet geheel ingesloten was, kon het zich heel goed staande houden:
door de waterstaatkundige toestand kon pas in het voorjaar de insluiting
geperfectioneerd worden door het opwerpen van versterkingen op het eiland.
Op 1 februari begonnen de Spanjaarden met het maken van een schans bij
de Zeven Molens, even ten noorden van de stad aan het Spaarne.
Aanvang februari werden de belegerden weer actiever met het doen van
uitvallen en storende acties. Toen het water weer open was, gebruikten ze
hierbij kleine, snelle scheepjes.
Het aantal beschietingen was, omdat voorlopig van een bestorming werd
afgezien, veel minder: in februari gemiddeld 34 schoten per dag. In de stad
kwamen in deze maand hierdoor 5 mensen om het leven.
De Spanjaarden gingen wel ijverig voort met mineren onder de wal bij de
Kruispoort, maar hierbij waren ze niet erg succesvol.
Op 9 februari begonnen de Spanjaarden op het voormalige ravelijn een
versterking (“kat”) te maken, om de wal beter onder vuur te kunnen nemen.
De Haarlemmers besloten toen een nieuwe halvemaanvormige wal op te werpen: 30
huizen moesten er voor worden afgebroken.
Haarlems Halve Maan
De 4e en 17e stonden Spaanse vendels klaar bij het
Leprozenhuis: het wachten was op het springen van een mijn, waarna een
bestorming zou volgen. Doch het effect was beide keren niet goed genoeg om
een bestorming gunstig te laten verlopen.
Op 7 februari kwam het laatste sledenkonvooi binnen: 128 stuks.
Op de wallen werd de vijand getart door o.a. het verbranden van het beeld van
de Heilige Maagd, het maken van een soort vogelverschrikker gehuld in
monnikspij en het zingen van psalmen.
Karakteristiek bij het Haarlems beleg is het feit dat leidende
persoonlijkheden weinig op de voorgrond traden. Ook nu zijn eigenlijk alleen
Kenau en Ripperda bekende namen.
Op 12 februari kwam uit Leiden de eerste schuit met voorraden binnen; bijna
dagelijks werd ze door andere gevolgd. Ook geschut kwam nu de stad binnen:
een belangrijke en nodige aanvulling!
Er kwam dankzij de schepen zoveel voedsel binnen, dat levensmiddelen
goedkoper waren dan ooit!
Er kon op gerekend worden dat de Spanjaarden zouden gaan proberen deze
aanvoerlijn te verstoren door de heerschappij op het Haarlemmermeer te
veroveren.
Op 19 februari was het eerste treffen, toen schepen uit Amsterdam probeerden
de afdamming in de Liede bij Penningsveer door te graven. Dit werd belet door
een Haarlemse galei die net te water was gelaten.
Op 21 februari was er een nieuwe Spaanse poging die met succes werd
bestreden.
Op 26 februari hadden de Amsterdammers bij de Overtoom 14 schepen op het Meer
gebracht. Uiteindelijk konden ook zij verjaagd worden.
Op 27 februari was het de Amsterdammers toch gelukt de Penningsveer door te
graven: ze werden op de vlucht gejaagd, en het gat werd weer gevuld met een
tot zinken gebracht oud schip, dat gevuld was met puin en aarde.
VI. Maart
De gevechtsactiviteit was in maart minder hevig dan in de vorige
maanden.
Het gemiddeld aantal schoten op de stad bedroeg 34. Een 7-tal mensen raakten
hierdoor in de stad gedood of gewond.
Op 8 maart kwamen nog twee vendels Engelse en Franse haakschutters (450 man)
in de stad.
Er waren nu zoveel soldaten (meer dan 4000 man) dat de laatst aangekomenen op
13 maart teruggezonden werden. Ook een aantal ruiters waren al weggestuurd:
zij zouden bovendien in het leger in Sassenheim van meer nut zijn.
De op het oude ravelijn opgeworpen ‘kat’
was door haar hoogte en korte afstand een prima plek om van daaraf te
vuren. Maar de verdedigers wisten door goed tegenvuur de kanonnen aldaar te
vernielen, en herstel was niet mogelijk; alleen schutters konden van daar nog
vuren.
Ook, hoewel minder, ging men door met het graven van mijnen en vonden er
ondergrondse duels plaats.
Op 12 maart vertrok in opdracht van de Prins Sonoy met drie oorlogsschepen, 5
galeien, en 15 of 16 krapschuiten richting Diemerdijk: er werd een poging
ondernomen om de Spaanse aanvoer van Amsterdam naar Haarlem dwars te zitten,
en wel op de Diemerdijk, gelegen tussen de Zuiderzee en het Diemermeer, dat
weer grensde aan de Amstel, zodat de van Utrecht komende stroom
levensmiddelen voor het Spaanse kamp zijn doel niet meer kon bereiken. Hier
gingen 800 man plus een groot aantal pioniers aan land: de sluis werd
vernield, de dijk werd doorgegraven, en tussen sluis en doorgraving werd een
schans opgeworpen. Intussen haalde Sonoy nog 40 schepen uit Edam en Hoorn.
In Amsterdam ging Bossu een tegenaanval organiseren.
Op 14 maart kon hij 18 waterschepen, 6 jachten en 2 galeien doen uitvaren.
Bij Durgerdam moest de veel zwakkere geuzenvloot het onderspit delven.
Sonoy kwam 16/17 maart te hulp, maar deze Noord-Hollandse vloot sloeg op de
vlucht.
Gevolg was, dat er geen verdere steun was voor de schans, die nog twee dagen
stand hield.
Diemerdijk.
Diemerdijk, tussen Amsterdam en Muiden.
Op 18 maart maakten de Spanjaarden weer aanstalten tot
een bestorming: vermoedelijk hadden ze een mijn gereed.
Op 19 maart sprong de mijn, maar er volgde geen bestorming.
Op 22 maart kwam een grote voorraad binnen (80 last = 160.000kg), maar het
zou tevens de laatste zijn.
Tot 25 maart waren er geen grote uitvallen. Ook op het Meer was weinig
activiteit van betekenis.
Maar op 25 maart was er een grote uitval met 9 of 10 vendels: de legerplaats
de Hout werd overrompeld en geheel leeggehaald, inclusief 5 stukken geschut.
Op 29 maart was er paniek: Bossu was met 20 oorlogsschepen en 7 galeien op
het Haarlemmermeer gekomen, waar hij zich verenigde met nog 13 schepen.
Op 30 maart wierpen de Spanjaarden een schans op bij de Fuik, waardoor de
insluiting volledig kon worden gemaakt. De Fuik was een zwakke plek als
haven, omdat de verbinding met de Haarlemmermeer niet verzekerd was: een
sterke schans, bemand met de pas weggestuurde soldaten zou wellicht Haarlems
redding hebben betekend.
Op 31 maart ontstaken de Spanjaarden weer een mijn, die echter voor hen niet
het gewenste resultaat had, zodat ook nu geen bestorming volgde.
De bezetting voor de verdediging van de stad was ruim voldoende: 17 vendels
(3500 tot 4000 man).
Van deze 17 vendels waren er:
·
6 Duitse
·
enige Waalse
·
1 Nederlandse
·
2 Engelse en Schotse
·
een aantal waarvan de nationaliteit niet meer is vast te
stellen
In vele vendels kwamen weer verschillende landsaarden voor. Verder nog de
burgers, waaronder ca. 600 met roers en musketten.
VII. April.
Deze maand stond voor de Spanjaarden in het teken van de volledige
insluiting, en van de Haarlemse kant om deze te doorbreken.
Behalve bij de Fuik werden nu op meerdere plekken door de Spanjaarden
schansen gebouwd, en vele bruggen aangelegd.
Op 1 april kon nog een schuit met 2000 pond buskruit over het verdronken land
de stad ingebracht worden. Daarna was contact alleen nog mogelijk met behulp
van polsstokken en kleine roeibootjes.Levensmiddelen zijn na eind maart in
het geheel niet meer de stad binnengekomen.
Opmerkelijk is, dat in deze beslissende dagen voor het verloop van het beleg,
geen enkele uitval heeft plaatsgehad.
Om een vuist te kunnen maken tegen de vloot van Bossu, bouwden de
Zuid-Hollandse steden tientallen schepen.
Op 7 april was er al een vloot van 100 zeilen in de Kaag verzameld.
Op 9 april nam de grote actie een aanvang, maar door de heersende noordoosten
wind en het hevige vuur uit de schans bij de Fuik, kwam het niet tot een
ernstig treffen. Op hetzelfde moment voeren 12 schepen Haarlem uit, het
Spaarne op voor een aanval op de brug, doch deze actie mislukte.
Ook een uitval naar de Fuik mislukte.
Op 11 april gaven nieuwe acties vanuit de stad en door schepen van buitenaf
geen resultaat. Nog wel konden boden de stad in- en uitkomen.
Op 19 april was er een 3e aanval aan twee zijden op de
insluitinglinie, doch door slechte communicatie tussen vloot en stad viel het
plan in duigen.
Nog diezelfde dag werd ’s avonds laat een geslaagde uitval gedaan met 300
man op de schans in Rustenburg, die in Haarlemse handen bleef. Andere
uitvallen hadden geen succes.
Sonoy en de Noord-Hollanders hadden op 22 en 23 april Nieuwendam bij
Amsterdam bezet, om waarschijnlijk zo de vloot van Bossu uit de
Haarlemmermeer te lokken. Tegelijkertijd bleef het een bedreiging voor de
stad Amsterdam.
Het mineren zat op een lager pitje. Ook de artillerie op de stad hield het
bij gemiddeld 10 schoten per dag.
Rond 28 april stuurden de Haarlemmers hun 500 à
600 koeien de wei in: deze waren belangrijk voor de voedselpositie.
VIII. Mei.
Op 8 mei werden vier boden met duiven naar de schepen gebracht. De
begeleiders leidden door schermutselingen de aandacht af. Reeds vier dagen
later kwam de eerste duif met brief terug.
De 10e mei was het begin van een nieuwe mijnoorlog. Bij de
Kruispoort zouden vier mijngangen gelijktijdig worden gegraven.
Mede door zware regen stortten op 12 en 14 mei een deel van de wal en de
borstwering in. In de nog bestaande mijngangen probeerden de Spanjaarden de
Haarlemmers uit te roken, de Haarlemmers van hun kant spoten de gangen vol
water. Om de mijnactiviteit van de Spanjaarden verder te verstoren bedachten
de verdedigers iets anders dan het gebruik van het steeds schaarser wordende
kruit; zij wierpen zoveel stenen en aarde op, dat de ingangen van de Spaanse
mijnen werden vernield en verstopt: de wal groeide als het ware richting
vijand.
Toch waren de Spanjaarden zover dat ze op 30 mei een mijn konden doen
springen.
Op 17 mei werd vanuit Rustenburg een aanval gedaan op de loopgraaf bij de
Fuik. Zo waren er andere kleine uitvallen.
Op 22 mei werd een achttal vuurballen in de stad geschoten: de schade viel
mee.
Op 23 mei deden de Spanjaarden een grote aanval met 500 man op Rustenburg.
Deze werd afgeslagen met flinke verliezen aan Spaanse kant.
Omdat al op enige plekken mensen uit de stad door de linie hadden kunnen gaan
tussen Zomerweg en het Spaarne, besloot Don Frederik de afsluiting te
verbeteren door het aanleggen van een wal met voorliggende brede gracht aan
het Spaarne van de eerstvolgende schans (Estrella) en van daar naar de tweede
(Romerillo). Toch kwamen sommigen er nog steeds doorheen.
In de nacht van 25 op 26 mei was een grote actie geraamd: het gold een grote
uitval tegen de Spaanse schansen in het zuiden, in samenwerking met de vloot.
De vloot kwam op drie punten in actie:
·
naar de Fuik
·
800 man werden aan de zuidkant van het eiland gezet, die tegen
de Spaanse linie optrok: 80 man had elk een zak met 25 pond buskruit bij
zich.
·
een derde eskader zette een afdeling krijgsvolk aan land ten
zuiden van Heemstede, voor een aanval op de in de Hout gelegerde troepen. Een
kleiner deel hiervan ging naar Hillegom tegen de daar gelegerde cavalerie.
Vanuit de stad kwamen twee uitvallen:
·
een naar het bos
·
een oostelijk van het Spaarne op het eiland
Het resultaat was bedroevend: het was uitgelopen op chaos, op terugtrekking
en afgeslagen worden. Deze ontzetpoging strandde door gebrekkige onderlinge
samenwerking en het feit dat de vijand volkomen was voorbreid.
Op 27 mei had Bossu’s vloot een zeer belangrijke versterking ontvangen: 21
schepen uit Amsterdam; ze deden de schaal voorgoed naar Spaanse zijde
overslaan.
Op 28 mei stevende de Hollandse vloot op het Haarlemmermeer op de Spaanse af:
de Hollanders moesten uiteindelijk vluchten: het gehele Meer is nu in handen
van de Spanjaarden. Deze nederlaag sleepte de val van de schansen aan de
zuidkant van het eiland met zich: 7 schansen moesten worden verlaten.
Het bombardement op de stad ging met matige kracht door: in de maand mei
gemiddeld 22 per dag; dit kostte 3 doden in de stad.
De orde en tucht onder de soldaten in de stad begint voor het eerst in mei,
en wel onder de Walen, ernstig te wensen over te laten .
In mei worden ook de eerste gevallen van overlopen gemeld.
IX. Juni.Alva begreep dat Lodewijk van
Nassau grote plannen had. Daarom nam hij 2000 van de 7000 wachtgelders in
dienst. Het wachtgeld van de overige 5000 verlengde hij met vier maanden om
ze achter de hand te houden.
De Prins had besloten tot een vernieuwde en derde poging de Spaanse
aanvoerroute Utrecht-Amsterdam te verstoren.
Van 1 op 2 juni startte Sonoy met 18 schepen een landing op de Diemerdijk.
Opnieuw werd deze doorgegraven en aan weerskanten met elk drie loopschansen
versterkt.
Bossu kon de Geuzen niet van de dijk verdrijven. Om de situatie de baas te
kunnen, onttrok Bossu op 9 juni 25 schepen van zijn vloot uit het Meer. De
Prins besloot daarom tot een tweede aanval op 11 juni: vanuit Sassenheim
staken 40 schepen het Meer over, en zetten bij Aalsmeer 12 vendels aan land,
die oprukten naar Ouderkerk.
Op 12 juni was er een laatste schermutseling om de koeien: hun aantal
verminderde zienderogen, daar er dagelijks 10 of 12 werden geslacht.
Door krijgsvolk uit vele Zuid-Hollandse steden te sturen, zaten halverwege
juni 22 vendels in Ouderkerk. Maar ook Bossu kreeg versterking uit o.a.
Antwerpen, Zeeland en Utrecht.
De Spaanse overmacht werd te groot en men begon zich terug te trekken. Ook
Sonoy’s legertje trok uiteindelijk op 17 juni terug naar Waterland.
Het gemiddeld aantal artillerieschoten per dag op Haarlem in de maand juni
bedroeg 13; er was een tiental doden te betreuren.
De uitvallen uit de stad hadden niet veel te betekenen.
Wel van belang was de onderaardse strijd in de wallen bij de Kruispoort.
Don Frederik wenste de stad te gaan bestormen. Door
gelijktijdige schijnaanvallen uit te voeren, dwong hij de verdedigers op de
wallen.
Bij de Halve Maan hadden de Spanjaarden 3 mijnen aangelegd, die afzonderlijk
tot springen konden worden gebracht. Na het ontploffen van de derde mijn zou
daar de bestorming plaatsvinden op zwak bezette wallen.
Ook wilde Don Frederik twee schepen inzetten, uitgerust met een zeer hoge
brug, die op de stadsmuur kon worden neergelaten. Maar van het gebruik er van
wordt nauwelijks meer iets vernomen.
Van het plan om drie mijnen op één dag te laten ploffen met de bestorming
er direct achteraan, kwam niet veel terecht:
·
de eerste sprong
op 30 mei
·
de tweede op 4 juni; deze beide hadden wel meer uitwerking dan
meestal het geval was.
·
op ontdekten de verdedigers een lange mijn van 15 meter
·
op 10 juni ontplofte een mijn zonder schade; hierbij werd wel
een nadere mijn ontdekt
·
op 13 juni werd een zesde mijn door de Haarlemmers overmeesterd
·
op 15 juni leek een bestorming nabij: rondom de stad waren alle
schansen bezet.Toen de mijn sprong, stormden 30 of 40 Spanjaarden de bres op,
doch ze werden teruggeslagen. De mijn van de 15e juni was de
laatste die tijdens het beleg gesprongen is.
De hele mijncampagne had voor de Spanjaarden geen
noemenswaardig voordeel opgeleverd.
Haarlem besloot nieuwe wallen aan te leggen: van halve maan naar het
Kraaiennest, en van halve maan naar de St.-Janspoort, zodat de gevaarlijke en
onderwoelde delen bij de halve maan werden afgesneden.
Om in de stad te kunnen kijken en schieten construeerden de Spanjaarden een
hokje voor 2 of 3 man, dat aan een hoge mast zat, een stormhuisje genaamd.
Door beschietingen en een hevige westerstorm werden ze buiten gebruik
gesteld.
De voedselvoorziening werd steeds nijpender: vanaf 6 juni kregen alleen
soldaten, jonge kinderen en zieken nog brood. Het graan voor de moutkoeken
moest vanaf 8 juni uit de brouwerijen komen: het brouwen van bier werd
verboden.
Op 8 juni werd ook een volkstelling gehouden:
non-combattanten:
15.865
Duitsers:
1.856
Walen, Engelsen, Schotten, Fransen en Gascogners:
1.215
weerbare burgers:
1.836
20.772
Alleen de vleesvoorraad was bevredigend, dankzij de
koeien. In de tweede week van juni begon men echter ook met het slachten van
de paarden.
Er valt op te maken dat het soldatenrantsoen bestond uit: een pond brood, een
pond vlees, een pond moutkoeken en een pot bier. Als groente werden veel
wingerdbladeren gegeten. Tegen het eind van de maand juni was men toe aan
wingerdranken, katten en honden.
Op 27 juni kwam er bericht dat schepen met proviand en munitie bij de Fuik
zouden komen: 500 man toog er heen: niemand! Toen iedereen weer in de stad
was, verschenen er inderdaad schepen, die echter weer vertrokken zonder dat
er een schot was gelost. Ook de volgende nacht bracht niets.
Iedere bewoner moest volgens de afkondiging van 29 juni zijn proviand tonen.
Op 30 juni was er de laatste uitdeling van brood.
X. Juli.
Intussen werd in het kamp van de vijand ook honger geleden.
Op 1 juli werden voor het eerst informele besprekingen gevoerd over een
eventuele capitulatie.
De stad vroeg een vrije aftocht voor iedereen die dat wilde naar het leger
van de Prins. Het antwoord was: geen genade voor de Walen (want die hadden
een eed afgelegd tegen de Spanjaarden) en voor de burgers (de Haarlemse
mannen); Duitsers, vrouwen en kinderen zouden staan in genade en ongenade.
Duitsers werden milder behandeld, mede omdat er zeer
veel landgenoten in het leger van de Spanjaarden dienden. De onderhandelingen
braken af.
Al voor dit moment brak het hevigste bombardement los dat de stad tot dan te
verduren had gehad. Er werden 998 schoten geteld; dit bracht in de stad grote
schade aan huizen en een paar torens.De beschieting was een voorbode van de
bestorming. Maar omdat het speciale schip met de hoge brug net op dat moment
werd getroffen door een hevige storm, waarbij die brug in het water kieperde,
ging de hele bestorming niet door.
Om 3 uur ’s nachts werd een poging ondernomen een bestorming bij de
Ravensteins-toren uit te voeren, doch deze mislukte.
Op 3 juli, de volgende dag, was er opnieuw overleg: de belegeraars boden
vrije aftocht aan voor soldaten en voor burgers, met volledige bewapening.
Doch de stad wilde eerst 24 uur bedenktijd, maar het aanbod zal toch met
wantrouwen zijn aangehoord.
De 4e juli was er weer overleg tussen afgevaardigden.
Het aanbod van vrije aftocht bleef gehandhaafd, en ieder mocht alles meenemen
wat ie zelf kon dragen, behalve zaken zoals musketten en spiesen. Doch de
soldaten in de stad wilden hun musket behouden. Dezelfde dag bracht een duif
twee brieven van de Prins: de eerstvolgende nacht werd ontzet beloofd. Drie
of vier vendels trokken de stad uit om samen met de schepen de Fuik te
bestormen, maar de schepen kwamen niet.
De volgende morgen, 5 juli, kwam echter de gehele vloot in zicht, en kwam er
veel activiteit van Spaanse kant. De vloot trok zich terug.
Intussen was die nacht een Waal naar de vijand overgelopen, en hij kon
inlichtingen geven over de werkelijke toestand in de stad.
Binnen de stad werd de ellende door de honger nog groter. De koeien waren
reeds lang op en de prijzen van het nog aanwezige vlogen omhoog. Men maakte
zich, ten einde raad, op om massaal de stad te verlaten en te proberen de
schepen te bereiken op de avond van de 7e juli. Met een duif kwam
er in het begin van de avond een brief van de prins, waarin hij verzocht het
nog twee dagen vol te houden, want van de kant van het bos zou een ontzet
worden beproefd. De geplande massale uitval bleef nu achterwege.
In de middag van de 8e juli bracht een duif nadere mededelingen
over het ontzet: te land zou een actie van de zijde van het Hout
plaatsvinden, terwijl aan de zijde van de Fuik een vloot zou verschijnen.
Rond middernacht van 8 op 9 juli verscheen inderdaad de vloot bij de Fuik,
maar van de kant van het Hout werd alleen enig schieten gehoord en wat
flitsen gezien: men was niet goed voorbereid geweest, maar toch had men een
poging willen wagen.
Van deze laatste poging was Don Frederik op de hoogte door duiven die door
toeval in Spaanse handen waren gevallen. En hij wist dat het landleger
slechts één
weg als aanvoerroute beschikbaar had, en hij dus voorbereid was op hetgeen er
kwam. Deze weg ging langs de Westrand van het bos die op de Grote Houtpoort
aanliep.
Op
10 juli zou er een poging tot uitval zijn, doch deze ging vanwege een enorme
chaos in de stad niet door.
Op 11 juli bleef Don Frederik bij de eis van overgave op genade en ongenade.
Op 12 juli was er weer een officiële bespreking, en het schijnt dat toen in
beginsel tot de overgave is besloten. De Walen in de stad hadden het
meest te vrezen bij overgave: velen hadden te Bergen de eed afgelegd tegen de
Spaanse koning!
De 13e juli is de
laatste dag van het beleg.
In de loop van de ochtend werd iedereen in de stad bekend gemaakt met het
akkoord waarop de stad zou overgaan. Allen, zelfs de Walen, berustten
tenslotte.
De plundering zou worden afgekocht voor 240.000 gulden; het gros der burgerij
zou het leven gespaard blijven. Ook aan de Duitsers zouden toezeggingen zijn
gedaan; de anderen dienden hun lot af te wachten.
Graaf de Bossu had de order van Don Frederik de stad
in te nemen:
·
Bossu zal in het bos de magistraat de capitulatie aanbieden:
deze zal op genade en ongenade geschieden zonder enige voorwaarde.
·
Bossu zal de stad in gaan
·
alle wapens moesten naar het stadhuis worden gebracht
·
Walen, Fransen, Engelsen en Schotten verzamelen zich in een
kerk
·
de Duitsers in een andere kerk
·
de burgers (mannen) in een derde kerk
·
vrouwen, kinderen en oude lieden elders
·
Bossu zal meteen de officieren en de personen die op een lijst
voorkomen ontbieden en arresteren
·
Bossu zal de sleutels van de stad in bezit nemen, alsmede de
vaandels, en deze Don Frederik doen toekomen.
Om 13.00 uur kwamen de eerste Spanjaarden in de stad.
Er werd wijn en brood uitgedeeld.Door strenge maatregelen werd er slechts
zeer beperkt geplunderd.
Op 14 juli deed Don Frederik zijn intrede in de stad.
Op 15 juli werden op het Zand 250 tot 300 Walen gedood.
Op 16 juli werden Ripperda en zijn luitenant onthoofd. Het vendel van
Ripperda (300 à
400 man) werd onthoofd of verdronken.
Op 18 juli werden 300 mannen buiten de stad onthoofd.
Op 28 juli 1573 brak er grote muiterij uit onder Spanjaarden in Haarlem. Toen
deze problemen waren opgelost kon men 17 augustus 1573 optrekken naar
Alkmaar.
De Duitsers moesten op 7 augustus een eed afleggen, dat ze niet meer tegen de
Spaanse koning zouden dienen: ze werden vervolgens naar Duitsland geëscorteerd.
Op 12 augustus werden de meeste Engelsen en Schotten, 235 man, met het zwaard
gedood.
Op 15 augustus was in tegenwoordigheid van Don Frederik de Grote Kerk opnieuw
plechtig ingewijd door de bisschop.
Op 18 augustus werden nog 18 Walen gedood, en een aantal vooraanstaande
burgers op 18 en 21 augustus terechtgesteld.
Op 21 augustus liet Alva een algemeen pardon afkondigen, waarvan 57
ingezetenen waren uitgesloten.
De nog aanwezigen werden eind 1573 uitgewisseld tegen krijgsgevangenen die
bij de nederlaag van Bossu op 11 oktober 1573 in handen van Sonoy waren
gevallen.
In oktober 1576 had Haarlem te lijden van een enorme brand.
Het Spaanse garnizoen verliet in maart 1577 definitief Haarlem.
De
geschoolde stad.
Onderwijs in Amsterdam in de Gouden eeuw
Marieke
van Doorninck en Erika Kuijpers
1. Amsterdam in
de Gouden Eeuw.
De bestuurders van de stad kwamen uit de ‘klasse’
van de rijke kooplieden en hun grootste belang was: politieke stabiliteit
t.b.v. een bloeiende handel.
Pas in 1578 sloot Amsterdam zich aan bij de Prins
van Oranje. Met de Alteratie (verandering) werden de katholieke bestuurders
de stad uitgezet. Amsterdam had het geluk dat Holland na 1575 buiten het
daadwerkelijke strijdtoneel van de Opstand bleef. Het profiteerde van de val
van Antwerpen in 1585.
In 1632 stichtte Amsterdam zijn Athenaeum Illustre.
2. Opvattingen
over opvoeding en onderwijs.
De Nationale Synode van Dordrecht (1618-1619) vond de
opvoeding van de jeugd van essentieel belang. De christelijke opvoeding moest
worden gedragen door drie pijlers:
- kerk (catechisatie en preken)
- school (leren lezen, ’t geloof onderwijzen, waken
over goede zeden)
- gezin (godsdienstige
instructie, zedelijk leven in de praktijk gebracht, goede voorbeeld geven)
De opvoedingsidealen waren een combinatie van het christelijk en humanistisch
gedachtengoed.
In
de literatuur over opvoeding vinden we de principes van Plutarchus terug:
-
de nature: kinderen hebben bepaalde kwaliteiten van nature
-
de reden: het onderwijs
-
het ‘gebruyck’: de oefening
Het hele onderwijssysteem was gebaseerd op het nadoen, het uit het hoofd
leren en het eindeloos herhalen van klassieke, dan wel Bijbelse voorbeelden.
Comenius (1592-1670), die zijn laatste jaren in Amsterdam doorbracht,
betoogde dat het onderwijs op de praktijk gericht en aanschouwelijk moest
zijn.
3.
De scholen.
Voorgeschiedenis.
In de 12e en 13e eeuw kregen Hollandse dorpen en steden
het recht op parochiescholen.
In
de 16e eeuw kwamen er naast de twee stadsscholen particuliere
schooltjes.
De
Reformatie stelde als eis dat men in staat moest zijn de bijbel te lezen, met
als hoofddoel het opwekken van ‘pietas’: de vroomheid bij de jeugd.
Het was belangrijker dat de schoolmeester de juiste leer verkondigde dan dat
hij kon lezen en schrijven(!).
De
klassen raakten al snel overvol.
In
Amsterdam was men minder streng over de persoonlijke religieuze gezindheid
van de schoolhouder dan in andere steden.
Toch werden na de Alteratie schoolmeesters ontslagen, waardoor een tekort
ontstond, dat opgeheven werd na de val van Antwerpen in 1585. De meesten
vestigden zich als bijschoolhouders, waar zowel Frans als Nederlands werd
onderwezen.
In
de Gouden Eeuw waren er drie soorten scholen in Amsterdam te onderscheiden:
-
Nederduitse scholen (elementair onderwijs)
-
bijzondere bijscholen (Franse en Duitse scholen, plus de Franse elitescholen,
waar meer op
-
Latijnse scholen (met een klassieke opleiding die kon dienen als een
voorbereiding voor een
De
Nederduitse scholen.
In
Amsterdam moesten schoolmeesters die aangesteld wilden worden een examen
afleggen; dit hield een proeve van de schrijfkunst en een test van de kennis
van de godsdienst in.
Het
salaris van de stadsschoolhouder was deels een vaste toelage van het bestuur,
de rest moest worden geïnd via het schoolgeld; dit schoolgeld werd zo laag
mogelijk gehouden: vier stuivers per maand voor lezen, zes stuivers voor
schrijven.
Over
het algemeen bestonden de scholen uit één klas. Als de school erg groot
was, werd de meester bijgestaan door een ondermeester of soms door zijn
vrouw.
De elementaire school
Het
onderwijs was niet klassikaal. De schoolmeester moest niet lesgeven, maar
overhoren en de orde handhaven, eventueel m.b.v. de ‘plak’.
In
het elementair onderwijs werden drie vakken gegeven: godsdienstles, lezen en
schrijven.
De Franse scholen hadden een uitgebreider ‘vakkenpakket’: naast het
elementair onderwijs ook Frans en rekenen. De redelijk chique bijscholen
gingen nog verder met o.a. boekhouden, wiskunde, geschiedenis en zelfs
sterrenkunde.
De
scholarchen (onderwijsinspecteurs van de stad) kwamen wel op de gewone
stadsscholen, maar niet op de bijscholen; die meesters organiseerden zelf elk
half jaar een soort van examen met prijzen.
Het Frans was halverwege de 16e eeuw het Latijn gaan vervangen als
internationale voertaal. Naarmate de handel zich verder ontwikkelde, werd de
rekenkunst steeds belangrijker. In Amsterdam kwamen er zelfs speciale
rekenscholen voor volwassenen.
Geschiedenislessen waren vaak pure propaganda.
Meisjes
kregen op deze scholen vaak handwerkles en op de wat deftiger scholen kregen
de meisjes ook tekenen en muziek.
De
echte Franse school was een eliteschool. Frans was de voertaal. De jongens en
meisjes (niet gemengd!) kregen talen, een beetje geschiedenis en
aardrijkskunde. De jongens daarnaast ook wiskunde, rekenen en boekhouden. De
meisjes handwerken, muziek en dans.
Onderwijs
aan huis.
De kinderen uit de bovenlaag van de bevolking gingen i.h.a. naar de Franse
elitescholen.
Onderwijs thuis.
4.
Het beroepsonderwijs.
Leren
voor een ambacht.
Een ambachtelijk beroep werd bij de vader geleerd of men ging bij een ander
in de leer. Dit kostte veel geld. Kinderen van armlastige ouders en wezen
kwamen daarom op jonge leeftijd in loondienst in de nijverheid of in een
ambachtswinkel, waardoor ze toch wat opstaken.
Meisjes
kregen veel minder vaak een beroepsopleiding buitenshuis. De meisjes die als
naaister, hoedenmaakster of gordelmaalster in de textielnijverheid terecht
kwamen, waren meestal wezen.
Er
waren gilden, en daarbuiten de zgn. ‘vrije beroepen’ met een meestal
geringere sociale status, zoals bv. speldenmakers en knopenmakers. Daarnaast
waren er in de nijverheid bedrijven met werknemers in loondienst.
Doel van de gilden:
-
bevorderen van de welvaart van de leden.
-
waarborgen van de kwaliteit van het product
-
verzekeren van een goede vakopleiding
De
prioriteit lag in het beschermen van het eigen aandeel in de markt.
Naarmate
een gilde over meer financiële middelen beschikte, was de ‘gildenbos’,
de kas, beter in staat om arbeidsongeschiktheid, ouderdom, ziekte en
begrafeniskosten te financieren.
Bij
de notaris werd regelmatig een leercontract afgesloten, met daarin de
wederzijdse verplichtingen van leerling en meester. De aanvangsleeftijd van
kinderen bij een meester varieerden van zes tot zestien jaar.
Na verloop van tijd kregen de kinderen een weekloon, dat meestal elk jaar
werd verhoogd. Vanaf de 17e eeuw kon de leerling een leerbrief
krijgen, die fungeerde als een soort diploma. Daarna konden ze als knecht of
gezel bij een meester gaan werken. De meesterproef werd vaak uitgesteld tot
het moment dat de gezel daadwerkelijk lid kon worden van het gilde.
De
meester was niet alleen verantwoordelijk voor de vakopleiding, maar ook voor
de morele en zedelijke opvoeding van hun leerjongens.
Misbruik
van de kinderen kwam vooral voor bij wezen en armlastige kinderen, waar
meestal geen contract aan te pas was gekomen. Voorbeeld van zo’n
kwestie is dat de meester bv. het kind liet bedelen, waarbij de opbrengst
naar de meester ging.
Het
gebeurde nog wel eens dat een leerjongen wegliep. Die liep dan het risico de
stad niet meer in te mogen, maar hij kon in ieder geval niet bij een andere
meester aan de slag. Bij herhaling wachtte geseling, maar ook tuchthuis en op
water en brood.
De
opleiding tot chirurgijn.
De chirurgijn trachtte wonden en zweren te genezen, zette botbreuken, deed
aderlatingen, trok kiezen en voerde een enkele operatie uit, doch vooral was
hij haarknipper en baardsnijder.
De
medische doctoren maakten door hun sociale achtergrond, inkomsten en aanzien
deel uit van de stedelijke elite, en hadden hun opleiding genoten aan de
universiteit.
Kinderen kwamen in de leer bij een chirurgijn in de leeftijd van negen tot
vijftien jaar.
Het
examen
Het chirurgijnsgilde in Amsterdam kreeg in 1555 toestemming van Filips II om
eenmaal per jaar het lijk van een geëxecuteerde misdadiger te ontleden.
Het Theatrum Anatomicum
Bij
de opening waren aanwezig als toehoorders leden van de stedelijke overheid,
vooraanstaande doctoren en chirurgijns; op de tweede rij de jongere
chirurgijns en achteraan de leerknechten.
De sociale positie van de kunstschilder ontsteeg die van de kleine
ambachtsman. Maar de schilders bleven lid van het ambachtsgilde van de
kunstschilders, het Sint Lucasgilde.
De
rijke opdrachtgevers van weleer (kerk en adellijke hoven) waren weggevallen.
De schilders gingen zich toen richten op particuliere afnemers: de burgerij
met een relatief kleine beurs.
De
kunstschilder moest een winkel leiden met knechten en leerjongens. Vanaf de
16e eeuw mochten leerjongens van het Sint Lucasgilde na twee tot
drie jaar als zelfstandig meester gaan werken, lid worden van het gilde en
zelf stukken signeren. Een meesterproef hoefde niet meer te worden afgelegd.
Maar vaak bleven de leerlingen nog enkele jaren als meesterknecht bij hun
meester werken of vervolgden ze hun opleiding bij een andere meester.
Nieuwe leerjongens waren 12 tot 21 jaar. Leerlingen begonnen met tekenen, dat
meestal bestond uit ’t kopiëren van het werk van de meester. Ook gaf een
kunstenaar wel les aan kinderen van de rijke bovenlaag; dit betrof dan geen
echte leerlingen.
Het
zeevaartkundig onderwijs.
Holland haalde de benodigde kennis over de verre reizen vooral uit Portugal.
Aan
het eind van de 16e eeuw hielden de Nederlandse geleerden Plancius
en Mercator zich bezig met wis- en sterrenkunde, met graadmetingen en
cartografie.
De
eerste Nederlandse leerboeken voor stuurlieden werden geschreven in de 17e
eeuw door Claes Jansz Lastman en Gietermaker.
De
zeeman had ook theoretische kennis nodig.
De
VOC had met een aantal schoolhouders contracten afgesloten. De Admiraliteit
(de oorlogsvloot) eiste pas in 1672 een examen voor haar stuurlieden.
Aan
het Athenaeum Illustre werd in 1634 Martinus Hortensius aangenomen als
hoogleraar in de wiskunde. In
1635 ging hij met zeer veel succes colleges in de zeevaartkunde geven.
5.
Het voortgezet onderwijs.
De
Latijnse scholen.
De Latijnse scholen waren voortgekomen uit de hoogste klassen van de
stadsscholen. Weliswaar werd het Latijn als wereldtaal verdrongen door het
Frans, toch had het Latijnse onderwijs dankzij het humanisme meer diepgang en
culturele achtergrond gekregen.
De school bestond uit zes klassen, en het grootste gedeelte van de lessen
werd besteed aan het onderricht in het Latijn. Oefening in het spellen en
spreken was het hoofdvak. De leerwijze van het Latijn was zuiver
grammaticaal. Oude teksten dienden niet om begrepen te worden, maar om Latijn
te leren lezen.
In
het derde jaar kwam Grieks erbij, maar bleef wel van ondergeschikt belang.
In
het zesde jaar kregen de leerlingen een inleiding in de logica en ethica, en
verder was er fysica, astronomie, aardrijkskunde, geschiedenis van de oudheid
en kerkgeschiedenis.
Het
hoofd van de school was de rector; onder hem de conrector, en vier
preceptoren, die les gaven in de lagere klassen. De school gebruikte
absentielijsten en er werd huiswerk gegeven.
De leerlingen kwamen uit de gegoede burgerij. De school werd tweemaal per
jaar geïnspecteerd door de curatoren. Examens bepaalden wie naar een hogere
klas of naar de universiteit kon gaan.
De
Nederduytsche Academie.
Deze
werd in 1617 opgericht. Het educatieve programma was niet gebaseerd op de
dogma’s van de theologie, maar wel op de filosofie van de klassieke stoïci.
Toneelstukken
waren er om het publiek op staatkundig en moreel gebeid te onderwijzen. Het
geheel was openbaar en in de landstaal. Ze opereerde onder bescherming van
het stadsbestuur. Maar de kerkenraad zag de Academie als een broedplaats van
libertijnen en remonstranten.
Toen in 1618 de strenge calvinisten in de Republiek de overhand kregen, kwam
er een einde aan de onderwijsprojecten aan de Academie. Alleen de
toneelspelen mochten doorgaan.
Wegens
geldgebrek moet het Academiegebouw in 1622 worden verkocht.
Het
Athenaeum Illustre.
Leiden
kreeg in 1575 de eerste universiteit van de Republiek. Later volgden Franeker
(1585), Groningen (1614), Utrecht (1636), Harderwijk (1648).
De
opleiding was theoretisch gebaseerd op humanistische en calvinistische
grondslag.
Universiteit:
-
Onderbouw of artesfaculteit; we zien de humaniora:
-geschiedenis
van de oudheid en het vroege christendom
-klassieke
talen
-retorica
en wijsbegeerte (logica en ethica)
Daarnaast
was ‘mathesis’ (wiskunde) in opkomst.
Bovenop
de Onderbouw stonden de faculteiten:
-theologie
-rechten
-geneeskunde
Afgesloten
door een academisch examen en afgerond met een promotie in één van
bovengenoemde vakken.
De
promovendus was dan wel theoretisch geschoold, maar bezat geen enkele kennis
die gericht was op de praktijk.
Een
stad was vrij een illustere school binnen haar muren op te richten, en was er
dan geheel verantwoordelijk voor. Met in totaal vijf universiteiten en zeven
illustere scholen had de Republiek in de Gouden Eeuw in vergelijking met de
rest van Europa het hoogste aantal instellingen voor hoger onderwijs.
Amsterdam ging in reactie op het strenge calvinisme over naar het veel
tolerantere remonstrantse kamp. In 1632 werd het Athenaeum Illustre in de
daartoe verbouwde Agnietenkapel aan de Oudezijds Voorburgwal geopend.
Het
Athenaeum Illustre aan de Oudezijds Voorburgwal
De
eerste hoogleraren waren de door het Leidse Statencollege ontslagen
hoogleraren Vossius en Barlaeus, wegens hun remonstrantse sympathieën.
Amsterdam zei echter dat zij de universiteit van Leiden niet wilden
betwisten.
Hun wetenschappelijke benadering was humanistisch: alle antwoorden op vragen
moesten worden gezocht in de geschriften uit de klassieke en christelijke
oudheid.
Zo was er de vrijheid voor Hortensius om de heliocentrische opvattingen van
Copernicus en Galileo Galilei te behandelen, en kon De Raey worden aangesteld
terwijl hij een gematigd aanhanger was van Descartes.
Elke
ochtend gaven Vossius en Barlaeus in de Grote Gehoorzaal een openbaar college
in het Latijn.
Thuis
gaven de hoogleraren privécolleges om studenten waar nodig bij te spijkeren.
Er was van hogerhand geen leerprogramma voor het Athenaeum opgesteld.
Desalniettemin was er na ruim 50 jaar sprake van een min of meer complete
opleiding met een artesfaculteit en rudimentaire aanzetten voor de
faculteiten rechtsgeleerdheid, geneeskunde en theologie.
In 1640 kwam er met Johannes Cabeljauw als hoogleraar in het recht de eerste
aanzet voor een juridische faculteit.
Het
Athenaeum Illustre in Amsterdam heeft slechts een paar decennia echt
gefloreerd. De grote roem eindigde met de dood van Barlaeus en Vossius in
resp. 1648 en 1649.
Na
het rampjaar 1672 ging het met Amsterdam slecht, dus ook met het Athenaeum
vanwege de bezuinigingen. Het absolute dieptepunt werd bereikt in 1713, toen
er nog slechts één hoogleraar aan het Athenaeum verbonden was.
Het
theologisch onderwijs.
Gedurende
de eerste jaren na de Reformatie was er een groot tekort aan gereformeerde
predikanten. Pastoors, schoolmeesters, ambachtslieden en neringdoenden werden
na een examen tot het ambt toegelaten. Ze werden wel ‘idioten’ genoemd.
Daarom
werd in 1592 besloten tot de oprichting van het Statencollege, dat onderdak
gaf aan studenten die een beurs zouden krijgen, gefinancierd door de Staten
van Holland en West-Friesland. Toen pas kwam er een goede toeloop.
Om
predikant te worden was de academische graad niet noodzakelijk. Ook na een
aantal jaren theologisch onderwijs aan een Athenaeum te hebben gevolgd kon
men toegelaten worden tot het kerkelijk examen.
Aan
het Athenaeum Illustre in Amsterdam werd theologie gedoceerd van 1686 tot
1712. Daarna volgde een periode van 40 jaar zonder godgeleerd onderwijs aan
dit Athenaeum.
In 1634 richten de Remonstranten het eigen Remonstrants Seminarium op. Voor
hen was het klimaat in de Republiek milder geworden na de dood van Maurits in
1625, en keerden velen uit het buitenland terug.
Besluit.
Bloeiende handel en de Reformatie zijn de drijvende krachten geweest achter
de groei van de onderwijs- en opleidingsmogelijkheden in Amsterdam.
Het rampjaar 1672 luidde een periode in waarin de betekenis van de Republiek
in Europa afnam en daarmee kwam ook een einde aan de bloei van Amsterdam.
1666: het Vlie
brandt.
Het verhaal over twee grote rampen in de Gouden Eeuw
Anne Doedens en Jan Houter
Inleiding.
De Nederlandse vloot is zich aan het herstellen na de Tweedaagse Zeeslag
van juli 1666 tijdens de Tweede Engelse Oorlog. Op 19 augustus 1666 vallen de
Engelsen een rijke handelsvloot van 150 tot 170 schepen aan en op tien tot
vijftien na worden alle vernietigd. Dit gebeurde op ’t Vlie, pal onder de
wal van Oost-Vlieland.
Op 20 augustus 1666 ging West-Terschelling in vlammen op.
De Engelsen noemden deze aanval later Holmes’ Bonfire, naar de uitvoerder
van de raid, Sir Robert Holmes.
In juni 1667 maakte Michiel de Ruyter zijn legendarische tocht naar Chatham.
De schrijvers willen deze gebeurtenissen van augustus 1666 uit de schaduw
halen en het de plaats in de Nederlandse geschiedenis geven die het verdient.
Deel 1. De rampen
van augustus 1666.
Op 19 augustus 1666 voeren Engelse schepen onder schout-bij-nacht Holmes
het zeegat tussen Vlieland en Terschelling in. Met de vloed mee zeilden ze
naar de Monnikensloot onderlangs Oost-Vlieland.
Onder Oost-Vlieland is de Monnikesloot.
Daar lagen 170 schepen, waaronder twee oorlogsschepen en twee of drie
Guinea-vaarders voor anker. De Guineavaarders probeerden te ontwijken. De
twee oorlogsbodems werden vernietigd door branders of brandschepen. Daarna
waren de koopvaardijschepen aan de beurt.
In de avond brak een hevig noodweer los dat het kruit van de Engelsen
doorweekte.
Het Engelse fregat de ‘Pembroke’ verliet de plek op 20 augustus als
laatste.
Op 20 augustus ging het dorp West-Terschelling in vlammen op. Vijf Engelse
compagnieën waren aan land gezet om het dorp in de brand te steken. De
meeste bewoners waren al vertrokken. De Engelsen hadden de klus snel geklaard
door de stevige wind.
De totale schade aan de vloot zou, naar nu gerekend, ca. 200 miljoen euro
zijn. De opbrengst van de Zilvervloot van Piet Hein was 120 miljoen euro
geweest. De beurs in Amsterdam ging dagenlang dicht, en wekenlang voeren er
geen schepen naar de Oostzee, de schade van West-Terschelling was ongeveer
500.000 euro.
Deel 2. Meer
Engels-Nederlandse confrontaties in 1666.
In 1666 vonden er drie belangrijke gebeurtenissen plaats:
- De Vierdaagse Zeeslag
- De Tweedaagse Zeeslag
- De Engelsen in het Vlie
De Vierdaagse Zeeslag vond plaats van 11 tot 14 juni 1666 tijdens de Tweede
Engelse Oorlog en werd een Nederlandse overwinning, o.l.v. Michiel de Ruyter.
De Tweedaagse Zeeslag vond plaats op 4 en 5 augustus 1666. In deze strijd
toonde Cornelis Tromp zich zeer eigenzinnig. De strijd bleef onbeslist.
Het derde feit waren de gebeurtenissen op en bij ’t Vlie.
Na de Tweedaagse Zeeslag voerde Holmes de Engelse vloot langs de Nederlandse
kust naar ’t Vlie, dat van groot belang was voor de uitvarende en inkomende
vloot van VOC, WIC en vooral de Oostzeevaart.
Holmes kreeg voor de navigatie hulp van Laurens van Heemskerk; als
oorlogskapitein was hij bij verstek ter dood veroordeeld door de krijgsraad
van Michiel de Ruyter vanwege laaghartig gedrag tijdens de Slag bij Lowestoft
in 1665, de strijd die toen verloren ging. Daarna kwam Van Heemskerk in
Engelse dienst.
De actie van Holmes leidde tot het in de brand steken van de handelsvloot op
19 augustus 1666, waarbij slechts enkele schepen wisten te ontsnappen, en
waar na afloop onderling nog geplunderd werd!
Op 20 augustus was er de landing op Terschelling, waarbij het dorp
West-Terschelling in de brand werd gestoken.
In 1667 volgde de wraak: de Tocht naar Chatham.
De Tocht naar Chatham 1667.
Deel 3. Oorlog en
ondergang op het Wad in de zeventiende eeuw.
Friese kapiteins hebben hun deel geleverd in de 80-jarige Oorlog, zoals
tijdens de Slag bij Duins in 1639 onder de Engelse wal o.l.v. M.H. Tromp. Aan
het einde van deze oorlog verschoof in Noord-Nederland het maritieme
zwaartepunt van Dokkum naar Harlingen, waarna de Friese zeemacht kon groeien.
Opvallend was de strijd van de latere Friese luitenant-generaal Auke
Stellingwerf, die als kapitein mee vocht in de Slag in de Sont tegen de
Zweden (1658). Stellingwerf sneuvelde bij Lowestoft in 1665 tijdens de Tweede
Engelse Oorlog.
Hij werd opgevolgd door Tjerk Hiddesz. de Vries, die sneuvelde tijdens de
Tweedaagse Zeeslag van 1666.
Auke
Stellingwerf
Tjerk Hiddesz. de Vries
Tijdens de Derde Engelse Oorlog (1672-1674) waren de hoogtijdagen van de
Friese oorlogsvloot voorbij.
De Waddenzee en de doorgangen tussen de Waddeneilanden waren van uiterst
belang voor Amsterdam, omdat het haar enige weg naar en van zee was.
De Friese admiraliteit werd opgericht in 1596 en ontbonden in 1795.
In 1771 brak er brand uit in het gebouw van de admiraliteit van Friesland in
Harlingen. Hierbij ging het grootste deel van het archief in vlammen op. Het
restant ging naar het Departement van Marine in Den Haag. Toen daar in 1844
de brand uitbrak, ging nagenoeg al het resterende archiefmateriaal verloren.
Deel 4.
Economische aspecten.
Het noordelijke kustgebied van de Republiek was zeer aantrekkelijk voor
kapers en andere rovers, want de prooi, de drukke scheepvaart, was de moeite
waard. Hierlangs kwamen de schepen naar en van de Oostzee, Indië, maar ook
de walvisvaarders.
Veel schippers op deze schepen kwamen van Terschelling en vooral van
Vlieland.
Deel 5. Schuld en
boete? Over de nasleep.
De eerste wraakactie tegen Engelse schepen vond plaats begin september
1666 bij Hamburg. In 1667 volgde de grote klapper: de Tocht naar Chatham.
Voor Engeland waren er ook zeer ernstige gebeurtenissen:
- de Grote Pestepidemie in Londen (1665-1666): een enorme uitbarsting van de
pest in Engeland die 75.000 tot 100.000 slachtoffers maakte, tot een vijfde
van de bevolking van Londen.
- de Grote Brand van Londen 2-5 september 1666.
De Grote Brand van Londen 1666.
Het opruimen van de wrakken bij ’t Vlie was slecht georganiseerd, wat
ruimte liet aan plunderaars.
Al vóór de ramp van 19-20 augustus 1666 was er sprake van het sturen van
versterking naar ’t noorden, maar pas dagen en weken er na kwam de
mobilisatie echt op gang.
Op 3 september vielen twee Nederlandse konvooiers op de Elbe bij Hamburg 17
Engelse koopvaarders aan: drie in brand, drie veroverd, maar ’t grootste
deel kon ontsnappen. Neutrale schepen liepen ook schade op, wat tot protesten
leidde van Duits en Deense kant.
In Londen vond begin september 1666 de Grote Brand plaats, waarbij 13.000
woningen verloren gingen.
De builenpest kostte in 1663/1664 in Amsterdam 34.000 doden.
In 1665 sloeg de ziekte in Engeland toe en zou in Londen in z’n felste vorm
duren tot februari 1666 en daar 100.000 doden opeisen.
De Grote Brand bracht het geruchtencircuit op gang: het zou een wraak van de
Hollanders zijn, een wraak van God, of wellicht ook een actie van de Fransen.
In juni 1667 vond de echte wraak van de Nederlanders plaats: de Tocht naar
Chatham. Aan boord van de schepen was ook het Korps Mariniers, het eerste
korps ter wereld dat gespecialiseerd was in amfibische operaties.
Nadat het fort bij Sheerness was veroverd, voer men verder de Medway op, waar
de Engelse vloot die daar lag, flink werd aangepakt.
Deel 6. Personen.
Robert Holmes was en bleef koningsgezind, wat hem fraaie banen opleverde.
Hij was de eerste die de slingeruurwerken van Christiaan Huygens op zee
testte, waarmee het eindelijk mogelijk werd om de precieze lengtepositie van
een schip op zee te bepalen. In 1688 was hij echter niet in staat om Willem
III tegen te houden, die koning van Engeland werd. Holmes werd daarna niet
meer vertrouwd. In 1681 geraakte hij in de Tower, waar hij het jaar daarop
overleed.
Sir Robert Holmes (rechts)
Over Laurens van Heemskerk werd hierboven al iets vermeld. Na zijn Engelse
periode deed hij voor de Fransen nog een poging om via de noordwestpassage,
noordelijk van Canada en via de Noordpool de wereld om te zeilen. De
expeditie mislukte. Uiteindelijk kwam hij toch weer terug in de Republiek,
waar hij in 1699 als katholiek overleed.
Deel 7.
Zeemansdorpen.
Zijn ’t nu de toeristen die de horeca bezoeken, vroeger waren het voor
een belangrijk deel de zeelieden. In Oost-Vlieland zouden in de 17e
eeuw minimaal vijftien herbergen en taveernes hebben bestaan.
De rede van Oost-Vlieland, gezien vanaf de Monnikensloot.
Op Vlieland en in West-Terschelling woonden opvallend veel doopsgezinden, c.q. mennisten. Zij waren tegenstander van de kinderdoop, van geweld en mochten zelf niet in overheidsdienst werken. Toch kwamen ze in actie toen de vlammen op het Wad oplaaiden op 19 augustus 1666.
Het
oudste beroep
Geschiedenis van de prostitutie in Nederland.
H.W.J. Volmuller.
1. Van de
vijftiende eeuw tot de invoering van de Hervorming (ca. 1580).
Filips de Goede (1433-1467) wordt als invoerder van de zgn.
‘badstoven’ beschouwd. Door beide geslachten werd hier naakt gebaad. Deze
verwerden tot bordelen. De vrijere moraal zien we ook in de kloosters.
Badstoven
Prostitutie werd in de Middeleeuwen niet als een misdaad
beschouwd: het was een natuurlijke zaak, bovendien kon zo de eer van de
andere vrouwen beschermd worden, zodat ze als maagd kon huwen. Deze
tweeslachtige houding zien we terug in periodes van tolerantie, afgewisseld
met periodes waarin streng werd gestraft.
In de 16e eeuw valt de nadruk op bestrijding van prostitutie, wat
te maken zal hebben met de komst van syfilis vanaf ca. 1496.
De overheid gaat speciale wijken aanwijzen waar prostitutie wel is
toegestaan.
In de tweede helft van de 16e eeuw worden steeds meer vergunningen
om bordeel te houden ingetrokken.
2. Van de
invoering der Hervorming (ca. 1580) tot het einde van de 18e eeuw.
Aan het einde van de 16e eeuw wordt de invloed van het
calvinisme merkbaar. In Amsterdam wil men in 1578 (Alteratie) terstond alle
bordelen sluiten. Hoererij en overspel werden gelijkgesteld. Overspel kon tot
verbanning leiden, sodomie tot de dood.
Beroving in bordeel van Jan Steen.
Maar ook de geheime prostitutie was niet te bedwingen en
ontstonden er in de loop van de 17e eeuw weer openbare bordelen,
met daarnaast het geheime bordeel (‘stille knip’), het muziek- of
speelhuis (‘musico’) en de ‘oneerlijke herberg’ of ‘ravothuis’
voor de lagere klasse.
De waardin waarschuwt haar vaste gasten wèl als een van de vrouwen syfilis
heeft, maar dat doet ze niet bij vreemden.
In de speelhuizen ‘werken’ ook getrouwde vrouwen, o.a. van mannen die in
Indië zijn. De bordelen worden door de politie gecontroleerd, maar de
bordeelhoudsters doen hun best om de politiedienaren te vriend te houden; als
er teveel prostituees zijn, komen zij die nog nooit in hechtenis zijn genomen
er af met een herberg- en hoerhuisverbod. Bij herhaling is verbanning uit de
stad voor korte of langere tijd aan de orde. Wie al eens is verbannen kan in
het spinhuis terechtkomen.
De verhouding bordelen / speel- en muziekhuizen is 25:1.
De koppelaarster van Gerard van Honthorst.
Van minder allooi zijn de ‘danskamers’ of ‘Miggelkitten’, met
hoertjes voor de deur en binnen één violist.
De klanten worden er verleid om veel te drinken, waarbij de te betalen
rekening meestal van geen kant klopt.
Van nog minder niveau zijn de pakhuizen aan de kant van het IJ, waar
geschonken wordt, en de hoeren de mannen meenemen naar huis.
In de betere speelhuizen zien we geen waardin en geen pooier. De prostituees
en de klanten zijn netjes gekleed.
De allerlaagste prostituees lopen ’s nachts langs de wegen, randen
wandelaars aan en beroven hen. Zij staan geheel onder controle van pluggen
(pooiers). Sommigen hebben geen plug maar dan ontberen ze bescherming tegen
vervelende klanten.
Tijdens een kermis vond er letterlijk een invasie van prostituees plaats.
In de 18e eeuw nam de invloed van de kerk af en in de tweede helft
van die eeuw werden openbare bordelen stilzwijgend toegelaten en werd er niet
zo moeilijk meer over gedaan.
Naast de bordelen woonden de zelfstandige prostituees over de hele stad
verspreid.
3. Van onze
inlijving bij Frankrijk tot de stichting van het asyl
Steenbeek.(ca.1800-1847)
De veranderingen rond de Franse Revolutie bracht ook de instelling van
een geneeskundig onderzoek van publieke vrouwen. Jarenlang waren er felle
discussies tussen voor- en tegenstanders hiervan.
In de 19e eeuw zag men prostitutie niet als een ethisch vraagstuk,
maar als een sociaalpsychologisch verschijnsel. De prostitutie was een
noodzakelijk kwaad dat gereglementeerd moest worden. Prostituees die leden
aan een geslachtsziekte mochten hun beroep niet uitoefenen.
4. Van de
stichting van het asyl Steenbeek tot de opheffing van de bordelen
(1847-1911).
Asyl Steenbeek werd in 1847 opgericht door ds. Heldring, als
toevluchtsoord voor gevallen vrouwen. Hij was, als anderen, voor opheffing
van eenzijdige strafbepalingen tegen de vrouw wegens ontucht, en voor de
opheffing van de bordelen en de tegen de reglementering van de prostitutie.
asyl Steenbeek bij Zetten
Toch kwam er de Gemeentewet van 1851 en werd de
reglementering als wettig middel tot bestrijding van de prostitutie
ingevoerd. Pas in 1911 werd de reglementering weer opgeheven; tot dat moment
werd de prostitutie dus feitelijk als een wettig middel van bestaan beschouwd
en bestonden in de meeste steden weer bordelen en bordeelstraten.
Er waren diverse instellingen die trachtten de prostituees te redden.
Tegen het einde van de 19e eeuw nam het aantal bordelen niet toe,
maar wel andersoortige gelegenheden. Reeds in 1896 telde men in Amsterdam
naast 19 bordelen en 17 rendez-vous-huizen rond de 200 verdachte bierhuizen.
In 1898 werd in Amsterdam het houden van bordelen verboden, maar die
veranderden in hotels, modeateliers, etc. Wel stopte het de handel in blanke
slavinnen. Deze vrouwen waren aangeworven door zgn. ‘placeurs’.
5. Van de
opheffing der bordelen tot de Tweede Wereldoorlog (1911-1945).
Met de Wet-Regout van 1911 werden de bordelen opgeheven, tevens werd o.a.
de handel in vrouwen, het souteneurschap, de verspreiding van middelen tegen
opwekking van abortus, maar ook geschriften en middelen ter voorkoming van
zwangerschap strafbaar gesteld.
Omdat de bordelen werden gesloten, moesten de vrouwen elders kamers huren,
maar die verhuurders konden volgens de wet ook weer gestraft worden. Dus
moesten de vrouwen op straat een klant vinden, maar daarvoor bedacht men het
‘tippelverbod’. Toch maakte deze vorm van prostitutie in Amsterdam 45%
van het totaal aantal prostituees uit vóór de Tweede Wereldoorlog. Een
grote toename was te zien in de crisisjaren. Raam- en deurprostitutie maakten
in totaal ca. 33% uit van het totaal. De betere prostituees bewogen zich
meestal in zgn. clubs. In Amsterdam was de café-prostitutie ca. 11% van het
totaal. Gelegenheidsprostitutie zat op ca. 6% van het totaal en betrof
meestal een bijverdienste van gehuwde vrouwen.
In de 30-er jaren maakte de massagesalon opgang.
6. De prostitutie
na 1945.
In de 60-er jaren waren er in Amsterdam ca. 300 zittende
(raam)prostituees in 190 huizen. Het aantal hotelprostituees zou op ongeveer
700 uitkomen. Het totale aantal prostituees schatte de Amsterdamse politie op
2500 à 3000.
In Rotterdam werd het totaal op 800 geraamd, in Den Haag ca. 1000, in Utrecht
ca. 60.
De moderne tijd bracht de lift- of bermprostitutie, een vorm van tippelen die
eindigt in een auto.
De callgirl deed haar intrede: het contact gaat telefonisch; aanvankelijk
alleen voor de betere / duurdere prostituees.
7.
Slotbeschouwing.
Door de grotere seksuele vrijheid lijkt ’t er op dat de prostitutie
zich niet uitbreid en zelfs eerder terugloopt. De schrijver komt op >20%
van de mannelijke bevolking van Nederland die ooit geslachtelijke omgang met
een prostituee heeft gehad.
De geschiedenis heeft meerdere malen laten zien dat als de prostitutie
onderdrukt wordt, het zich gaat verspreiden.
De rol van de souteneur is in de loop van de 20e eeuw afgenomen
door de sterkere positie van de vrouw in de maatschappij.
Schrijver meent dat (in 1966) door
de seksuele revolutie de behoefte aan prostitutie zal afnemen, maar niet zal
verdwijnen.